Консепсияи таҳаммулпазирӣ дар Шарқ таърихан тибқи қонунҳо ва усулҳои худ ташаккул ёфтааст. Он чизе, ки барои Ғарб ва Шарқ муштарак аст, ин аст, ки аввалан мафҳуми “таҳаммул” моҳияти таҳаммулпазириро баён мекунад ва фидокорӣ, ҳамдардӣ, шафқатро дар назар дорад; дуюм, таҳаммулпазирӣ ҳамчун категорияи ахлоқӣ баромад карда, асоси ахлоқиро ташкил медиҳад; сеюм, принсипи муносибати таҳаммулпазирӣ нисбат ба дигарон тавассути таълимоти муҳаббат ба ҳамсоя, ки барои ҳама динҳо маъмул аст, ифода меёбад.
Таъкид бояд кард, ки сифатҳои ахлоқӣ, аз он ҷумла тоқатпазирӣ, яке аз мавзуъҳои умдаи адабиёти классикии форсу тоҷик мебошад ва он саршор дар эҷодиёти Фариддуддини Аттор (1119-1221) низ инъикос ёфтааст. Ҳаёту фаъолияти шоир ва мутафаккири бузурги адабиёти тоҷику форс Фариддуддини Аттори Нишопурӣ ба нимаи дувуми асри XII ва аввали асри XIII рост меояд. Дарки фалсафаи таҳаммулпазирӣ дар мероси фарҳангии тоҷикон ба муаррифии ин тоифа ҳамчун намунаи рафтор барои ҷомеаи муосир мусоидат хоҳад кард. Бо дарназардошти зиддиятҳои тезутунд дар фазои иҷтимоӣ-фарҳангӣ, модели таҳаммулпазирие, ки дар гузашта ба вуҷуд омада буд, чун аз санҷиши замон гузаштааст, метавонад намунаи стратегияи ҳамкории мутақобила бошад, ки дар заминаи муколама ва созиш бунёд шудааст.
Бояд гуфт, ки мутафаккирони адабиёти классикии тоҷику форс, аз ҷумла, Фариддуддини Аттор беозорӣ ва таҳаммулро ба таври худ дарк кардаанд. Аз як тараф, он аз рӯи вазъияти инфиродӣ, ки аз қобилияти тобовар будан ба таъсири муҳити зист иборат аст, шарҳ дода ва аз тарафи дигар, зӯроварӣ қобилияти рафтори ғайриахлоқӣ нисбат ба шахси дигарро дар асоси ошкоро ва мустақилияти нисбӣ аз амалҳои шахси дигар ифода мекунад. Рафтори таҳаммулпазирӣ нишондиҳандаи асосӣ ҳангоми арзёбии сатҳи таҳаммулпазирии шахс мебошад. Дар назди Худо ҳама як аст ва аз ин рӯ дар зиндагӣ набояд ба душманӣ ва таҳаммулнопазирӣ ҷой дошта бошад. Муҳаббат ба инсон ва ба воситаи ӯ ба Худоро Фариддуддини Аттор чунин тавсиф кардаанд: “Муҳимтар аз ҳама инсон ва қалби ӯст, на сифатҳои зоҳир. Ишқ дар шинохти Худо ҷойгузини ақлро мегирад ва ишқ аст, ки дар ин роҳ илми дил аст.” Инсон ба воситаи ишқ ба дунё ва атрофиёнаш бо чашми меҳру муҳаббат нигариста бо сабру таҳааммул муносибат мекунад. Аз нигоҳи мутафаккир Фариддуддини Аттор, ки ишқро эҳсоси ҳаётӣ ва марҳилаи ибтидоии камолоти маънавии инсон медонад, он ҳамчун зуҳури меҳру эҳтиром ва таҳаммул нисбат ба якдигар бо одамон алоқаманд аст. Ишқ асосӣ мавҷудияти қалб ва ҷавҳари руҳи инсон аст ва онҳо дар якҷоягӣ моҳияти инсонро ташкил медиҳанд.
Бинобар ин, Фариддуддини Аттор инсонро ҳамчун барандаи ин мафҳумҳо дарк кардан мехоҳад ва ҷузъҳои асосӣ дар ин роҳ муҳаббат ва таҳаммул аст:
Дар ишқи ту ман туам, ту ман бош,
Як пераҳан аст, гу ду тан бош.
Дар ишқи ту ман шудам ту,
Ду тан дар як либос печонда [1, c. 266].
Фариддуддини Аттор сабрро ҳамчун қобилияти интизорӣ ва қобилияти худдорӣ нисбат ба дигарон маънидод мекунад. Дар мавриди дуюм сабрро метавон таҳаммулпазирӣ фаҳмид. Ишқ, ба қавли Фариддуддини Аттор, инсонро аз сифатҳои паст, аз ҷумла душманӣ ва кина нисбат ба мардум раҳо мекунад, зеро даст кашидан аз зӯроварӣ ва муносибати дӯстона нисбат ба мардум нишонаи камол аст. Фариддуддини Аттор ба худи таҳаммул як андозае додааст, ки асли хешро дорад, аз қабили асли безорӣ, таҳаммулпазирӣ, мутақобила, ҳамдардӣ, озодии баён, шафқат ва муҳаббат ба ҳамсоя.
Таҳаммулпазириро Аттор дар муносибат нисбат ба «дигарон» инсон ва ҷомеаро боз ҳам ошкортар, нисбат ба ақида, эътиқод, рафтори дигарон таҳаммулпазир ва нисбат ба ҳар чизе ва ё касе фурӯтанӣ мекунад, дар назар доштааст. Мутафаккир таҳаммулпазириро дар ҷанбаҳои фалсафӣ ва ахлоқӣ баррасӣ кардааст. Ин падида ҳама гуна хушунатро, ки дар ҷанбаи фалсафӣ бо шарри мутлақ шабеҳ дониста мешуд, истисно мекард.
Муҳаббат ва дониш барои ҳар як инсон ҳамчун мавҷуди иҷтимоӣ ҳадафи равшан - пайвастан бо ҳақиқатро ташкил медиҳад. Чунон ки маълум аст, инсон табиатан ба ифротӣ - қотили бераҳм, диктатор ё баръакс, меҳрубон, фидокор, омодаи кӯмак ба дигарон аст. Инро ба назар гирифта, саволе ба миён меояд, ки дар ин ҷо ягон хел ченак ё сарҳад зарур аст. Чунин мафҳумро дар осори Фариддуддини Аттор намебинем. Албатта, ахлоқи ӯ ин масоилро таҳқиқ мекард, вале ба ҷои миқдору ҳадд аз ишқу эҳтиром, сабру тақвият дар баробари мусибат ва безорӣ ҳарф мезад.
Ҳамзамон, ҷудо кардани муҳаббат аз дигар мафҳумҳои ахлоқӣ, ки ҳамчун ҷузъҳои он ва ҳамчун падидаҳои мустақил амал мекунанд, хеле душвор аст. «Раҳм, шафқат, ҳурмат, ҳамдардӣ, ҳурмат, дустӣ - ҳамаи онҳо аз ишқ фарқ доранд, вале дар айни ҳол ҳар яке аз ин мафҳумҳо як чиҳати онро ифода мекунад.
Фариддуддини Аттор дар бораи чи гуна хислатҳои фикрӣ ва ахлоқӣ дар инсон пайдо шуда, ақидаеро эътироф кардааст, ки сифатҳои ахлоқиро тавассути тарбия ва таълим ташаккул додан мумкин аст. Мутафаккир таҳаммулнопазирӣ, оштинопазириро маҳкум намуда, ба проблемаҳои ахлоқ, аз қабили шаъну шараф, некию бадӣ, адолату виҷдон ва ғайра диққати махсус медод:
В-ар ҳеҷ ба зидди он бувад кор,
Бунёди ҳама ба бод бардод [3, c. 511].
Таҳаммулпазирӣ дар фалсафаи Фариддуддини Аттор ҳамчун падидаи ахлоқӣ зоҳир шуда, хусусияти фаъолияти инсонро муайян мекунад. Таҳаммулпазирӣ ҳамчун як фазилат ҳамеша кӯшиш мекунад, ки шаъну шарафи инсон маҳкум нашавад. Дар фалсафаи Фаридиддини Аттор таҳаммулпазирӣ идомаи суннатҳои ҷараёнҳои мазҳабӣ ва фалсафии шарқӣ ва мазҳабист, ки дар он некиву бадӣ ҳамеша дар мубориза аст ва инсон дар интихоби худ масъул аст. Сабру таҳаммулро Аттор ҳамчун меҳнат дар раванди омӯзиш фаҳмидааст. Ба шарофати мавҷудияти ин сифатҳо мусофир метавонад, роҳи ҷустуҷӯро тай намуда, ба роҳи ишқ пеш равад. Фалсафаи Фариддуддини Аттор бар пояи ишқ бунёд шуда, аз покии қалби ӯ оғоз шудааст. Танҳо дили пурмуҳаббат метавонад пок ва пурсабр бошад.
Муҳаббат ва сабру шикебой хислатҳое ҳастанд, ки имкони расидан ба сулҳро фароҳам мекунанд ва дар иваз кардани низоъ ва ҷанг ба сулҳу зебоӣ мусоидат мекунанд. Тарзи таҳаммулпазирӣ дар назари Фариддуддини Аттор ҳамзистии осоиштаи дӯстону душманонро бе ҳеҷ ваҷҳ ба моҳияти онон дар назар дорад. Таҳаммулпазирӣ - ифодагари ҳамзистӣ аст, на харобшавӣ. Ин анъана ба арзишҳо ва талаботи ахлоқии рафтори инсон дар ҷомеа асос ёфтааст. Асоси таҳаммулпазирӣ қобилияти муносибати дарки шахси дигарро (ё умуман мардумро) бидуни душманӣ дарк кардан аст, бо вуҷуди он ки ақидаи охирин аз андешаи ӯ тафовут дорад, рафтор, намуди зоҳирӣ ва забон, эътиқод ва ғайра. Асоси иҷтимоӣ ва фалсафии таҳаммулпазирӣ дар консепсияи ахлоқии Фаридиддини Аттор эътиқоди динии ӯ мебошад. Ғояи як ҷавҳар, ҳақиқат, фаҳмиши онро бо роҳҳои гуногун истисно намекард. Асоси ин фаҳмиш зӯроварӣ нест. Дар роҳи дониш ва ҷустуҷӯӣ ҳақиқат низ сабру таҳаммул лозим аст, ки дар расидан ба мақсад роҳи асосист. Фариддуддин Аттор дар осори хеш консепсияи таҳаммулпазириро ҳамчун роҳнамои кулли башар пазируфтааст. Дар паёмҳои ахлоқии Фариддуддини Аттор масъалаҳои таълимӣ – тарбиявӣ, одоби писандида, хоксорӣ, шарму ҳаё, ҷавонмардӣ, сафар бо ҳамсафари мувофиқ, муомилаи хуб, одоби муошират, сабру шикебоӣ ва бурдборӣ, ҳифзи обрӯ, кибру ғурур, қаноат, инсофу вафо, муборизаи неку бадӣ, инсофу вафо бо забони содаву равон ифода ёфтаанд, ки ҳар кадоме ганҷинаи бебаҳои ҳикмати умумибашарианд.
Фариддуддини Аттор қаноатмандӣ ва сабуриро аз хислатҳои ҳамидаи инсонӣ баршумурда, таъкид мекунад, ки агар болишт нест, бо хишт бисоз, чун хубӣ нест, бо бадӣ созгор бош. Азизо, дар ин дайри гардон сабурӣ ва қаноат кун. Дар ҳикояти севуми мақолаи бисту чаҳори маснавии “Мусибатнома” омадааст:
Искандар пас аз набарду ғоратгариву кишваркушоиҳо ба Чин мерасад. Фағфури Чин ӯро меҳмон менамояд ва пеши ӯ косаҳои пур аз дурру зарру гуҳар мегузорад ва мегӯяд: - Марҳамат, даст дароз кунед ва бихӯред, то сипоҳатон пас аз шумо даст дароз кунанд. Искандар мегӯяд, ки ғизое пеши ман нест, ки бихӯрам. Чаро ин косаҳои пур аз лаълу ёқутро пеши ман гузоштӣ?
Фағфуршоҳ дар посух гуфт: – Қути ту дар мамлакати худат ҷавоҳир нест, магар? Искандар дар ҷавоб мегӯяд, ки чӣ касе ҷавоҳир хӯрдааст? Хӯроки ман ду гирда нон беш нест. Пас Фағфури Чин мегӯяд: – Чун туро ду гирда нон кифоят мекард, чаро ҷумла оламро зери пой гузоштиву дунёеро ба хоку хун кашидӣ? Ин ду гирда нонро метавонистӣ дар Рум озодона бихӯрӣ! Искандар ба мулоҳиза рафт ва гуфт: – Ин фатҳ маро то қиёмат қути руҳ хоҳад буд [2, c. 324].
Фариддуддини Аттор ғояи тоқатпазириро дар контексти масъалаҳои сиёсиву иҷтимоии давр аз нигоҳи танқидӣ назар намудааст. Мутафаккир эътироф дорад, ки зулму ситам ва беадолатии шоҳону амирони замонаш, ки садҳо ғуломони бегуноҳро айбдор мекарданд, зери танқид гирифта, онҳоро ба раҳму шафқат, адолатпарварӣ, инсонгароӣ, сабру таҳаммулпазирӣ даъват мекунад. Аз ин рӯ, мутафаккир дар ташаккули шахсият ба тарбияи маънавию ахлоқӣ, махсусан ба тарбияи таҳаммулпазирӣ аҳамияти ҷиддӣ дода, чунин фармудааст.
Тарбияи таҳаммулгароии занон дар осори Фариддуддини Аттор мақоми хосаеро ишғол менамояд. Яке аз асарҳои гаронмояи мутафаккир “Илоҳинома” мебошад, ки дар он ҳикояти зани порсо аз назари ҷаҳонбинӣ ва маҳорати суханварии худ симои барҷастаи занеро тасвир кардааст, ки аз ҳар ҷиҳат дар ҷомеа ба камол расида ва сазовори ситоиш аст. Шоир хостааст, дар симои зани порсо иродаи мустаҳкам ва тоқатпазирии занони замонаашро ва дар баробари ин занони ояндаро дарси тарбият диҳад. Зани порсо бо устуворӣ, таҳаммул ва қатъият монеаҳои дар сари роҳаш баъди сафари ҳаҷ кардани шавҳар омадаро бо ҷасорату муқобилияти мардона барканор менамояд, ишқи ягонаашро то бозгашти шавҳар покиза нигоҳ медорад [1, c. 42-56].
Гуфтан ҷоиз аст, ки дар маснавиҳои Фариддуддини Аттор бо заноне дучор меоем, ки аз табақаҳои поёни ҷамъияти баромада бошанд ҳам, ба шоҳзодагон ошиқ мешаванд ва бо таҳаммул ба мақсади ниҳонӣ мерасонанд (“Ҳикояти зан ва шоҳзода” дар “Илоҳинома”), бо шоҳону ҳокимон дар афту дарафтанд (“Ҳикояти Султон Маҳмуд ва пирзан”), ҷавонмардии шавҳарони худро таҳаммул карда наметавонанд (“Ҳикояти арӯс ва шавҳари ҷавонмард”) ва ғайра, ки асосан дар тарбияи занони ҷомеаи башарӣ ҷанбаи ахлоқию маънавиро дорост.
Хулоса, таъкид бояд кард, ки Фариддуддини Аттор, ки суханвари фозил ва тавонои ориф буда, консепсияи таҳаммулгароии хешро ба тарбияи инсони комил нигаронидааст. Арзиши одамӣ аз нигоҳи Аттор, дар одаму одамгарӣ ва ҷилваи ҳақиқат ростӣ, парҳез аз дурӯғгӯӣ, беарзишии молу сарват, дунёи хаёл саробе беш несту фиребанда аст ва зиндагӣ ҷойи андешидан аст, то бардавом нигоҳ дошта шавад, фарогир аст.
