Дар қисме аз соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ: иқтисодиёт, сиёсат, маданият, соҳаи иҷтимоӣ ва ғайра дар мамалакатамон ҳоло ҳам низ мутахассисони баландихтисос намерасанд. Сарфи назар аз он, ки дар кишварамон системаи тараққикардаи маълумоти миёна, миёнаи махсус ва олӣ мавҷуд аст ва онҳо дорои сатҳу сифати баланди омӯзиш мебошанд. Ҳар сол аз онҳо мутахассисоне тайёр карда мешавад, ки салоҳият ва маҳорати касбиашон ба дараҷаи баланд мувофиқ нестанд, зеро онҳо бояд ба талаботи бозори ҳозираи меҳнат мувофиқ бошанд. Яке аз сабабҳои мувофиқ набудан ин дар айёми ҷавонӣ интихоби нодурусти касб мебошад. Синни наврасӣ (14-18 сола) синни худмуайянкунӣ мебошад. Ман дар оянда кӣ бояд бошам? Дар куҷо бояд таҳсили илм кунам? Кадом касбро интихоб кунам? Дар назди мактаббачагон ин гуна саволҳо ба миён меояд.
Раванди худмуайянкунии касбӣ, дар навбати худ, рушди худшиносӣ, ташаккули системаи тамоюлҳои арзишӣ, тарҳсозӣ, моделсозии ояндаи хеш ва ташаккули стандартҳо дар шакли симои идеалии касбиро дар бар мегирад. Худмуайянкунии касбӣ як раванди мураккаби динамикии ташаккули системаи муносибатҳои бунёдии ӯ бо муҳити меҳнатии касбӣ, инкишоф ва худтаъминкунии қобилиятҳои руҳӣ ва ҷисмонӣ, ташаккули нияту нақшаҳои касбии мувофиқ, нақшаҳои воқеии симои худро ҳамчун мутахассис муайян мекунад. Худшиносӣ яке аз шартҳои зарурии татбиқи муносибати шахсӣ ба интихоби касб мебошад. Дастовардҳо ва қобилиятҳои хешро дар муқоиса бо атрофиён мушоҳида менамоем, то ки он ба раванди худшиносӣ кӯмак мерасонад ва бо дигарон шиносоӣ пайдо мекунем. Муқоиса раванди асосӣ ба шумор рафта, на танҳо дар шинохти ҷаҳон, балки дар шинохти худ низ ба кор бурда мешавад. Бо омӯхтани сифатҳои шахси дигар, мо маводи заруриро барои таҳияи арзёбии худ мегирем [1, с. 59].
Барои беҳтару хубтар дарк кардани ҷаҳон ва худ инсон бояд саъю кӯшиш намояд ва фаъол бошад. Фаъолияти худтакмилдиҳӣ аз раванди кашфи худ оғоз мешавад. Бе худшиносӣ барномаи худомӯзӣ ва рушди худшиносиро дуруст тарҳрезӣ кардан ғайриимкон аст ва ба хоҳиши худ интихоби кор душвор аст. Шумо наметавонед, одами беҳтаре шавед, ки кадом хислатҳоро бояд парвариш кард ва кадом хислатҳоро бартараф кардан лозим аст. Фаъолияти худомӯзӣ ба талабот, майлу хоҳиши шахс ва талаботи ҷомеа вобаста аст. Талаботи ҷомеа яке аз муҳимтарин ангезаҳои худшиносӣ ва худомӯзӣ мебошад. Ба вуҷуд омадани зарурати донистани хислатҳо, шавқу рағбат ва андеша дар бораи худ хусусияти хоси кӯдакони баркамол мебошад [2, с. 156]. Дар психология худбаҳодиҳӣ ҳамчун падидаи худшиносӣ баррасӣ мешавад. Худшиносӣ ин огоҳии шахс аз худ, «ман»-и ӯ мебошад. Аз худ огоҳ шудан маънои онро дорад, ки шахс дар бораи хусусият: тавоноӣ, қобилият, сифатҳои шахсӣ ва сатҳи инкишофаш дуруст баҳогузорӣ кунад. Дар худмуайянкунии касбии шахс худбаҳодиҳӣ арзёбиест, ки шахс ба сифатҳо, қобилиятҳо, хусусият, муносибат, рафтор ва кирдори ӯ новобаста ба хусусиятҳои касб мувофиқат мекунад ё не [3, с. 34].
Ҳатто К. Маркс дар асари худ «Мулоҳизаҳои ҷавонмард ҳангоми интихоби касб» диққати ҷавононро ба баҳо додан ба қобилиятҳои худ ҷалб карда буд: «фикри нодуруст дар бораи қобилияти мо ба ягон касб... хатое, ки қасос мегирад ва... боиси азоби даҳшатнок мешавад...» [4, с. 45]. Худбаҳодиҳӣ мисли ҳама гуна ташаккули руҳӣ дар давоми ҳаёт ташаккул меёбад ва онро бояд аз ҷиҳати синну сол баррасӣ кард. Тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки хонандагон кӯшиш мекунанд, ки намуди фаъолиятеро интихоб кунанд, ки ба фаҳмиши онҳо дар бораи имкониятҳои худ мувофиқ бошад. Азбаски дарки имкониятҳои худи мактаббачагон аксар вақт ба нишондиҳандаҳо мувофиқ нест, онҳоро дар роҳи интихоб нокомиҳо интизоранд. Хонандагони мактаб наметавонанд, ба худ объективона ва пурра баҳо диҳанд. Онҳо тамоюли ягонаи худбаҳодиҳӣ надоранд: баъзеҳо майл доранд худро аз ҳад зиёд арзёбӣ кунанд, дигарон баръакс. Аз ин лиҳоз, онҳое, ки фикр мекунанд, ки хонандагони мактаб танҳо худро аз ҳад зиёд баҳо медиҳанд, хато мекунанд ва инчунин онҳое, ки барои паст кардани худ кӯмак мекунанд, хато мекунанд. Онҳо ҳам бо якум ва ҳам ба дуюм тавсиф мешаванд.
Талаботи дохилии худбаҳодиҳӣ калиди ташаккули бомуваффақияти он дар шароити мувофиқ мебошад. Барои хонандагони мактаб худбаҳодиҳӣ ду ҳадаф дорад: худомӯзӣ ва пешгӯии касби оянда. Ҳангоми интихоби касб дар аксар мавридҳо дараҷаи ифодаи хислатҳои ахлоқӣ, интеллектуалӣ ва ташкилотчигӣ ба роҳбарӣ мегиранд [5, с. 9]. Наврасон ба худбаҳодиҳӣ паст такя мекунанд ва нақши онро дар интихоби касб дуруст намефаҳманд. Аксарияти онҳо касберо интихоб мекунанд, ки новобаста ба майлашон ва хеле сатҳӣ мебошад. Андешаҳои наврасон дар бораи худ тахминӣ буда, нақшаҳо ва ниятҳои динамикӣ доранд. Проблемаи интихоби касб онҳоро ба таври ҷиддӣ ба ташвиш намеандозад. Барои хатмкунандагони мактаб интихоби касб як қадами ҷиддӣ аст. Барои худмуайянкунии касбӣ, пеш аз ҳама асосҳои илмии психологиро хуб донистан зарур аст. Аксари писарон ва духтарон дар бораи психологияи шахсият маълумоти умумӣ надоранд, барои онҳо фаҳмидани манфиатҳо, қобилиятҳо, сифатҳо ва хислатҳои онҳо душвор аст. Андешаҳои онҳо дар бораи шахсият аксар вақт дар сатҳи ҳукмҳои ҳаррӯза боқӣ мемонанд.
Се дараҷаи мувофиқати худбаҳодиҳӣ: – дараҷаи баланд ба ҳамон хонандагоне хос аст, ки баҳодиҳии худ ба шавқ, қобилият ва сифатҳои шахсии онҳо бо баҳои омӯзгор ва волидон комилан мувофиқат мекунад. Инро дастовардҳои хонанда дар намудҳои гуногуни фаъолият тасдиқ мекунанд; – сатҳи миёна он вақт мушоҳида мешавад, ки хонандагон дар муқоиса бо баҳодиҳии калонсолон қобилиятҳои худро қисман аз ҳад зиёд ё кам арзёбӣ мекунанд. Мактаббачагон аз рӯи шавқу ҳаваси маърифатӣ ба фанҳои мактабӣ бе назардошти мувофиқ будани онҳо касб интихоб мекунанд; – сатҳи паст ҳолате рух медиҳад, ки дар муқоиса бо баҳои омӯзгорон ва волидайн баҳои шадид ё нодида гирифтани манфиатҳо, қобилиятҳо ва сифатҳои шахсӣ ба назар мерасад. Аслан интихоби касб дар ин сатҳи худбаҳодиҳӣ беасос сурат мегирад [7, с. 176]. Шахсро чун падидаи худшиносї табиатан ба инсон надодааст. Он дар раванди рушди шахсият ташаккул ёфта, дараҷаҳои гуногуни объективӣ ва пуррагӣ дорад. Яке аз вазифаҳои роҳнамоии касбӣ рушди худбаҳодиҳӣ пуррагӣ ва мувофиқати он мебошад. Дар синфҳои болоӣ хонандагон бештар бояд ба хислатҳои аз ҷиҳати касбӣ муҳим таваҷҷуҳ зоҳир намоянд. Дар мактаб шаклу усулҳои фаъоли корро амалӣ кардан лозим аст, ки дараҷаи дониш ва ақидаи хонандагонро дар бораи психологияи шахсият, дар бораи кадом қобилият, шавқу ҳавас, эҳтиёҷот ва хислатҳояшонро баланд бардоранд. Бо донишҳои зарурии касбомузӣ мусаллаҳ гардондани хонандагон, пурзур намудани шавқу ҳавас ба омӯхтан ва дарк намудани шахс ҳамчун субъекти меҳнат, худшиносӣ ва санҷидани қобилиятҳои онҳо – ҳамаи ин ба ташаккули худбаҳодихии объективӣ мусоидат мекунад [8, с. 93].
Равоншиносон чунин мешуморанд, ки ҳангоми интихоби касб алоқаи байни хусусиятҳои психологии одам ва хусусиятҳои мувофиқи касб ба назар гирифта шавад. Касби интихобкардаи шахс бояд шавқова ва бо хоҳиши ӯ бошад. Масалан, агар шумо ҳайвонҳо ва растаниҳоро дӯст доред, пас шумо дар фаъолияти касбии худ бо объектҳои табиати зинда вомехӯред ва агар шумо технологияро дӯст доред, таваҷҷуҳи шумо бештар ба масъалаҳои муҳандисӣ ва физикавӣ равона карда мешавад. Ҳар як касб талаб менамояд, ки шахс сифатҳои муҳими касбиро доро бошад - масалан, барои бофанда – дастгоҳи бофандагӣ, барои рассом – тафаккури хаёлӣ муҳим аст.
Аз ин рӯ, ҳангоми интихоби касби муайян дарк кардан муҳим аст, ки оё шахс қобилиятҳое дорад, ки ба сифатҳои муҳими касбӣ мувофиқат кунад. Дар ин вазъият бояд касберо интихоб кард, ки дар он қобилиятҳои шахс ҳадди аксар амалӣ карда шаванд ва дар ин фаъолият муваффақ гардад ва комёбиҳо ба даст оред.
Ҳамин тавр, ҳар як шахс дар интихоби намудани касб бо майлу хоҳиши худ онро интихоб намояд, на ба хости дигарон. Дар фаъолияти минбаъдаи хеш касби интихобкарда рушд меёбад ва соҳибкасб дар он дастовардҳои зиёде ба даст меорад ва байрақбардори касби хеш мегардад.
