Некоторые взгляды на символы и черты животных в иранской мифологии

Муқаддима

Мифологияи эронӣ, ки бо дини зардуштӣ ва эътиқодоти пеш аз зардуштӣ дар ҳамбастагии амиқ дорад, дар бораи олами ҷонварон дурнамои беназире пешкаш кардааст. Ҷонварон аксар вақт аз рӯйи ҳамоҳангӣ бо қувваҳои нек (Аҳура Мазда) ё бад (Ангра Майню) гурӯҳбандӣ карда мешуданд, ки дар ривоятҳои космологӣ, шеърҳои эпикӣ ва фолклори маъмул нақши муҳим бозидаанд. Баррасӣ ва омӯзиши ривоятҳои марбут ба онҳо ҷиҳати дарк ва фаҳмиши рамзҳои печида ва аҳамияти фарҳангии онҳо дар ҷаҳонбинии эронӣ муҳим мебошд [4, 5].

1. Симурғ:

Симурғ, як мурғи хайрхоҳи бузург ва хирадманд дар мифологияи эронӣ, ба хусус дар “Шоҳнома” мавқеи намоён дорад. Симурғ, ки аксар вақт ҳамчун як махлуқи грифин монанд бо сари саг, чанголи шер ва пари товус тасвир шудааст, ҷалоли илоҳӣ, шифо, дурандешӣ ва робитаи олами заминӣ ва илоҳӣ мебошад:

Ки Симурғ хонад варо корҷӯй,
Чу паррандакӯҳест пайкорҷӯй (3, ҷ.10, 266).
***
Чу Симурғ аз кӯҳ сандуқ дид,
Пасаш лашкару нолаи бӯқ дид (3, ҷ.10, 267).

• Рамз: шифо, ҳикмат, бахти шоҳона, лутфи илоҳӣ, расули худоён, дурандешӣ.
• Афсонаҳои алоқаманд: наҷот ва ба воя расонидани Зол, писари албиноси Саам – қаҳрамон дар “Шоҳнома” раҳнамоӣ кардани қаҳрамонҳо ва барои муҳофизати онҳо пар, ва он дар дарахти ҳама тухмҳо, ки аз он ҷо дар тамоми ҷаҳон тухмҳо паҳн мекунад, сукунат дошт.
• Тадқиқи минбаъда: нақши Симурғро ҳамчун миёнарав байни инсон ва илоҳӣ таҳлил карда, хусусиятҳо ва вазифаҳои онро бо рамзҳои шабеҳ дар дигар мифология, ба монанди Финикс ё Грифин муқоиса хоҳем кард [6].

2. Мурғи Ҳумо (هما):

Ҳумо, як паррандаи афсонавии биҳишт, ба некӣ, подшоҳӣ ва неъмати илоҳӣ алоқаманд аст. Гумон меравад, ки сояи он ба болои шахс афтода, онҳоро ҳамчун ҳокими оянда таъин мекунад. Ҳумо хеле кам тасвир карда мешавад ва аксар вақт барои рамзи хайрхоҳаш истинод мешавад:

Бидонист ҷанговари покрой,
Ки ӯро ҳаме боздонад Ҳумой (2, ҷ.9, 263).
***
Яке чатри ҳиндӣ зи сар то ба пой
Гирифта ҳама чатр парри ҳумой (2, ҷ.9, 210).

• Рамз: подшоҳӣ, бахти шоҳӣ, бахт, файзи илоҳӣ, хушбахтӣ.
• Афсонаҳои алоқаманд: эътиқод меравад, ки ҳар касе сояи Ҳумо ламс кунад, подшоҳ мешавад, ва ба замин фуруд омада натавонистани он, хамеша дар осмон парвоз мекунад.
• Тадқиқи минбаъда: таҳқиқи иртиботи Ҳумо бо эътиқодҳои тоисломии эронӣ ва ҳамгироии минбаъдаи он ба адабиёти исломӣ ва аҳамияти рамзии онро дар робита бо дигар паррандагони биҳишт дар фарҳангҳои гуногун таҳлил хоҳем кард.

3. Гов (گاو):

Гов дар мифологияи эронӣ мавқеи муқаддасро ишғол мекунад, ки ифодакунандаи ҳаёт, ғизо ва офариниш аст. Дар космологияи зардуштӣ Гови яктоофарида (ба таври нотакрор офарида шудааст) дар офариниши коинот ва инсоният нақши ҳалкунанда дорад:

Ҳама лашкари Тус бо ин сипоҳ
Чу гови сапед асту мӯи сиёҳ (1, ҷ.8, 112).
***
Чу хуршед зад панҷа бар пушти гов,
Зи ҳомун баромад хурӯши чаков (1, ҷ.8, 120).

• Рамз: ҳаёт, ғизо, офариниш, модарӣ, покӣ, фаровонӣ.
• Афсонаҳои алоқаманд: Гови яктоофарида, ки ҳама мавҷудоти зинда ва растаниҳо аз бадани ӯ пайдо шудаанд; куштани гови ибтидоӣ аз ҷониби Ангра Майню, рӯҳи бад; гов ҳамчун рамзи ободӣ ва фаровонӣ дар фарҳанги эронӣ.
• Тадқиқи минбаъда: аҳамияти говро дар расму оинҳои зардуштӣ таҳқиқ намуда, нақши онро дар кишоварзии Эрон ва иртиботи он бо олиҳаи Анаҳита баррасӣ хоҳем кард.

4. Гург (گرگ):

Гург дар мифологияи эронӣ мавқеи мубрамтареро ишғол мекунад, ки ҳам бо торикӣ ва ҳам бадӣ ва ҳам парвариш ва муҳофизат дар заминаҳои муайян алоқаманд аст:

Бад-ин ҳам нишон то Қубоди бузург,
Ки аз доди ӯ хеш шуд мешу гург (3, ҷ.10, 43)
***
Бад-он шод шуд шаҳрёри бузург,
Ки аз меш кӯтоҳ шуд чанги гург (2, ҷ.9, 78)

• Рамз: зулмот, шарир, биёбон, балки тарбияткунанда, парасторӣ, вафодорӣ.
• Ривоятҳо: гург, ки Фирдавсии навзод, шоири “Шоҳнома”-ро тарбия кардааст; гургон ҳамчун рамзи хатар ва таҳдид дар баъзе ҳикояҳо; роли гург дар нигох доштани мувозинати табиат.
• Таҳқиқи минбаъда: тахлили тасвирҳои тазоди гург ва иртиботи он ба ҷанбаҳои мухталифи фарҳанг ва эътиқоди эронӣ, ва нақши онро дар ривоятҳои марбут ба биёбон ва сарҳадҳои тамаддун ва табиат баррасӣ хоҳем кард.

5. Мор:

Мор дар мифологияи эронӣ як рамзи мураккаб ва дучандонро таҷассум мекунад, ки ҳам хатар ва ҳам шифо, бесарусомонӣ ва эҳёро ифода мекунад:

Ки он номвар то нагардад ҳалок,
Нағалтад чу мор андар ин тирахок (2, ҷ.9, 144)
***
Ба зӯри каёнӣ биёзид даст,
Ҷаҳонсӯз мор аз ҷаҳонҷӯ биҷаст (1, ҷ.8, 52)

• Рамз: хатар, заҳр, бесарусомонӣ, бад, балки шифо, дору, барқароршавӣ, хирад.
• Ривоятҳои алоқаманд: Аҷи Даҳака (Aži Dahāka), як ҳайкали мори даҳшатангези сесар, ки зулм ва бесарусомониро дар “Авесто” ифода мекунад, аз ҷумла морҳое, ки бо табобат ва тиб дар баъзе анъанаҳо алоқаманданд, мор хамчун посбони хазина.
• Таҳқиқи минбаъда: таҳлили рамзи мор ва иртиботи он бо худоён ва неруҳои мухталиф дар мифологияи эронӣ ва нақши морҳоро дар тибби бостонии эронӣ ва равишҳои табобатӣ бағоят таҷриба дерина дошт, аз ин рӯ, вежагиҳои боризи рамзи ҷонвари мазкурро мавриди баррасӣ хоҳем қарор дод.

Таърихи омӯзиши ҷонварон ҷузъи муҳими манзараҳои мифологии фарҳангҳои саросари ҷаҳонро ташкил медиҳад. Ҷонварон, ки аксар вақт бо маъноҳои рамзӣ ва қудратҳои ғайритабиӣ муҷаҳҳаз шудаанд, ривоятҳо, расму оинҳо ва ифодаҳои бадеии ҷомеаҳоро дар тӯли таърих мукаммал намуда, ҳамчун пулҳо байни олами инсонӣ ва руҳонӣ хидмат мекунанд [8].

Метавон ҳадс зад, ки ин қисмати кор ба таҳлили муқоисавии устура роҷеъ ба ҷонварон дар мифологияи чинӣ ва эронӣ, ду анъанаи бой ва бостонӣ, ки ҷиҳати омӯхтани шеваҳои мухталифи муоширати одамон ва муаррифии салтанати ҷонварон тавассути ҳикояҳо пешниҳод мекунанд, тамаркуз мекунад. Фарҳангҳои чинӣ ва эронӣ ҳарчанд аз лиҳози ҷуғрофӣ наздик нестанд, ҳарду дорои суннатҳои густурдаи хаттӣ ва шифоҳӣ ҳастанд, ки дар он ҷонварон аз шаклҳои биологии худ гузашта, ба рамзҳои тавоноӣ, ахлоқӣ, расулони осмонӣ ва ҳатто худоён табдил меёбанд [7].

Хулоса

Ҳамин тавр, шарҳи муфассал дар бораи ҷонварони нақшҳои калидидошта дар мифологияи эронӣ оварда шуда, рамзҳои мухталиф ва вазифаҳои ривоятии онҳоро таъкид мекунад. Метавон ҳадс зад, ки мисолҳои марбута ва нақшҳои онҳоро дар маъхазҳои гуногун, аз ҷумла дар “Шоҳнома” ва дигар матнҳои адабӣ ва фолклорӣ таҳлил кардааем. Аз ин ҷост, ки баррасии таъсири эътиқодоти то зардуштӣ ва таъсири суннатҳои исломии баъдӣ дар тасвири ин ҷонваронро баррасӣ шудааст.