Особенности активных методов обучения в образовательном процессе

Зарурати таъхирнопазири интихоби усулҳо ва роҳҳои мувофиқи ташкили фаъолияти таълимӣ, ки ба рушди салоҳиятҳои дахлдор мусоидат мекунанд, инчунин ҳавасмандии мусбӣ дар синф боиси интихоби он усулҳо ва воситаҳое гардид, ки барои азхудкунии бомуваффақият, муттаҳидсозии маводи таълимӣ мусоидат мекунанд. Муаллим имрӯз барои иҷрои бомуваффақияти вазифаҳои муайян дорои маҷмӯаи хеле калон аст, аммо дар қатори дигарон, ки аз ҷониби амалия маълум ва исбот шудааст, бояд усулҳои асосии таълим ва тавсифи онҳоро таъкид кунад.

Дар бораи усул ва усулҳои фаъоли дахлдор сухан ронда, дар бораи сабабҳои дар амалияи педагогӣ пайдо шудани онҳо сухан рондан лозим аст: ҳавасмандӣ ва таваҷҷӯҳи паст ба раванд; ташкили сусти мустақилона азхуд кардани дониш; таваҷҷӯҳи суст ба фаъолияти гурӯҳ; ташкили сусти сифатҳои коммуникативии шахс; омодагии психологӣ барои дарки шаклҳои муайяни ҳамкорӣ ва кор дар синф ва ғайра.

Вобаста ба ин ва бисёр дигар мушкилоте, ки дар роҳи ташаккули шахсият «монеа» эҷод мекунанд, омӯзгор бояд аз технология ва усулҳои ташкили ҳамкории таълимӣ, ки барои ҳалли чунин мушкилот мувофиқанд, ба рушди фан, метаболизм мусоидат кунанд, истифода барад. Натиҷаҳои таълими фаннӣ ва шахсӣ, зеро ҳадаф ва вазифаи таълиму тарбия имрӯз аз гузаронидани хонанда ба реҷаи рушди худшиносӣ иборат аст.

Усулҳои фаъоли таълим ба далелҳои таҷрибавӣ асос ёфтаанд [1, с.56].

Хонанда, ки бо мавод кор карда, дар раванди таълим иштирок мекунад, мувофиқи диаграмма (расми 1) дар як воҳиди вақт 60% корҳои дар синф иҷрокардаашро, 33% чизҳои дидаашро ва 7% шунидаашро меомӯзад. Ҳангоми таҳлили ин диаграммаи даврӣ хулоса баровардан осон аст, ки хонанда дар давоми дарс тавассути фаъолиятҳои ба амалия нигаронидашуда бештар маълумот мегирад.

Расми 1. Фоизи равандҳои азхудшуда дар хотираи инсон дар як воҳиди вақт

Аммо худи раванди таълим аз омилҳои зиёд иборат аст. Дар рафти дарс хонанда имкони шунидан, дидан ва тасмим гирифтан, яъне амал карданро дорад. Маҳз азхудкунии комплексии дониш вазифаи асосии тарбияро ташкил медиҳад. Алоқаи фосилавии байни хонандагон ва дониш омӯзгор дар нақши мушовир ва усулҳои мувофиқи ташкили ҳамкориҳои таълимӣ мебошад [1, с. 23].

Усулҳои фаъоли таълим дар раванди таълим усулҳое мебошанд, ки ба хонандагон имкон медиҳанд кори мустақилонаро дар шароити фаъолияти маърифатӣ ташкил кунанд. Усулҳо ба шакли диалогӣ асос ёфта, муколамаеро ифода мекунанд, ки мубодилаи озоди афкор, роҳҳои ҳалли вазъияти таълимро дар бар мегирад, ки дар он фаъолияти худи хонанда, иштироки ӯ дар муҳокима, тавлиди ғояҳо нақши махсус мебозад. Тахминҳо ва нутқҳо барои ҳимояи ақидаҳои худ ё ҷамъиятии худ.

Раванди самараноки таълим имрӯз бояд ба ҳамкории коллективии иштирокчиёни раванди таълим дар доираи кори гурӯҳӣ ва ғайра асос ёбад.

Хонандаро дар дарс ҳамчун субъекти фаъолияти маърифатӣ баррасӣ намуда, ба равандҳо, тасвирҳо ва воситаҳое, ки ҳангоми ҳалли вазифаҳои таълимӣ ва маърифатӣ ба хонанда роҳнамоӣ мекунанд, диққат додан лозим аст. Вобаста ба ин, муаллимро зарур аст, ки дар дарс муҳите фароҳам оварад, ки аз як тараф ба фаъолияти муоширати хонандагон мусоидат намояд, аз ҷониби дигар ба фаъол гардидани фаъолияти маърифатии ҳар як шахс мусоидат намояд. Маҳз ҳамин комбинатсия ба шумо имкон медиҳад, ки ба натиҷаҳои максималии таълимӣ ноил шавед. Ин далелҳо асоси тадқиқоте гардиданд, ки дар солҳои 1980-ум аз ҷониби Маркази миллии омӯзишӣ (Мэриленд, ИМА) гузаронида шуда буд, ки натиҷаҳои онро Эдгар Дейл дар шакли ҷадвали зерин тартиб дода, дар диаграммае бо номи «Конуси омӯзиш» пешниҳод кардааст» (расми 2). Он фоизи миёнаи азхудкунии донишро нишон медиҳад [2, с.78].

Расми 2. Конуси омӯзиши Эдгар Дейл [3, с.52]

Ҳар омӯзгоре, ки барои ноил шудан ба натиҷаҳои таълимӣ дар ҷараёни таълим аз усулҳои фаъол истифода мебарад, бояд пеш аз ҳама сохтори дарсро таҳлил намояд, мавқеи методҳоро дар дарс ва мувофиқи он муайян намояд.

Вазифаи муаллим аз он иборат аст, ки барои истифодаи амалии қобилиятҳо барои ҳар як талаба шароит муҳайё созад, чунин усулу воситаҳои таълимро интихоб намояд, ки ба ҳар як талаба имкон медиҳад фаъолияти худро нишон диҳад, инчунин ташаббуси фаъолияти маърифатии хонанда дар раванди таълими таърих [4, с.35].

Фаъолияти талабагонро дар он сурат таъмин кардан мумкин аст, ки агар муаллим дар дарс аз вазифаҳое, ки аз талабагон амали фаъоли равониро талаб мекунанд, мақсаднок ва ба таври максималӣ истифода барад: исбот кунад, шарҳ диҳад, мисол оварад, нуқтаи назари алтернативиро инкишоф диҳад ва ғайра. Илова бар ин, муаллим метавонад аз усулҳои ислоҳи хатогиҳои “қасдан содиршуда”, таҳия ва таҳияи вазифаҳо барои иштирокчиёни фаъолияти таълимӣ истифода барад.

Расми 3. Нақшаи ҳамкории омӯзгор ва хонанда дар ҷараёни таълим бо истифода аз усулҳои фаъол

Вазифаи муҳимми муаллим дар ин маврид аз он иборат аст, ки ба талаба тайёр будан ба шароити ҷахони зуд тағйирёбандаро омузонад. Ин зарурати системаи маориф дар талабагон ташаккул додани малака ва малакаи мустақилона азхудкунии дониш принсипҳои ҳамкории байни талаба ва муаллимро ба куллӣ тағйир дода, инчунин муаллимро водор месозад, ки дар доираи таълиму тарбия шаклҳои дигари таъсиррасониро ба раванди таълим истифода барад.

Методҳои таълим усулҳои ташкили муколамаи муштараки омӯзгор ва хонандагон дар мавзӯъҳои муайян, ташкили кори пурсамар ва як шакли ҳамкории хонандагон бо омӯзгор мебошанд. Ин кор ва шакли амали мутақобила ба ташаккули доираи васеи натиҷаҳои тарбия нигаронида шудааст, зеро моҳияти чунин усулҳо, ки ҳамчун системаи таъсиррасонӣ дар комплекс ҳисобида мешаванд, ташкили дурусти фаъолияти таълимӣ ва маърифатиро таъмин мекунад. Ин усул аз нуқтаи назари талаботи муосири педагогӣ бесамар ҳисобида мешавад, зеро он хонандагонро ҳавасманд намекунад ва онҳоро ба фаъолияти ҷустуҷӯӣ ва эҷодӣ ҷалб намекунад [6, с.110].

Усули интерактивӣ. Моҳияти ин усул дар ҳамкории иштирокчиёни ҷараёни таълим аст, ки ба шумо имкон медиҳад, ки дар муоширати доимӣ бо омӯзгор бошед. Усулҳои интерактивии таълим ба ҳамкории васеи хонандагон ва иштирокчиёни раванди таълим нигаронида шудаанд [7, с.120].

Усулҳои омӯзиши фаъол- ин усулҳои таълим мебошанд, ки дар онҳо фаъолияти хонандагон хусусияти ҷустуҷӯӣ ва тадқиқотӣ дорад. Усулҳои фаъоли таълим бозиҳои гуногуни дидактикӣ, ҳолатҳои мушаххас ва таҳлили онҳо, ҳалли масъалаҳои муҳими иҷтимоӣ, корҳои тадқиқотӣ ва эҷодиро дар бар мегиранд.

Ба вуҷуд омадани усулҳои фаъолияти мутақобила ё омӯзиш бо хоҳиши бузурги омӯзгорон барои фаъол гардонидани талаботи маърифатии хонандагон ва ба ҳадди аксар расонидани сифати омӯзиши мавод алоқаманд аст. Бо чунин усулҳои ҳамкорӣ хонанда аз «асбоби хотираи итоаткор» маҳрум шуда, ба иштирокчии фаъоли ҷараёни таълим мубаддал мегардад [8, с.65].

Омӯзиш дар системаи ҳамкории фаъол чораи маҷбурӣ ё ӯҳдадорӣ нест, дар ин ҷо омӯзиш дар муколамаи фаъол байни иштирокчиёни фазои таълимӣ сурат мегирад.

Дар ибтидо усулҳои фаъоли таълим дар системаи таҳсилоти олӣ эътирофи худро пайдо карданд, зеро чунин ташкили раванди таълим тадбири зарурӣ мебошад, ки дар хусусиятҳои муассисаҳои таълимӣ ифода ёфтааст, зеро дониш бояд бо суръати тез ва дар муддати кӯтоҳ ба даст оварда шавад.

Пеш аз ҳама, дар системаи таҳсилоти умумӣ усулҳои фаъоли таълим ба кор даромаданд. Ташкили раванди таълим, ки дар он усулҳои фаъоли таълим истифода мешаванд, ба принсипҳои зерин асос меёбад: фардикунонӣ; чандирӣ; интихобӣ; контекстӣ; ҳамкорӣ.

Татбиқи ин хусусият маънои онро дорад, ки хонандагон малакаҳои таҳлил, умумӣ, эҷодкорона ба истифодабарии дониш, тавлиди ғоя, ба вуҷуд овардани робитаҳои сабабу натиҷа дар тафаккури худ, интихоби роҳҳои алтернативии ҳалли мушкилот, яъне ин малакаҳоро доранд. ки барои бомуваффакият худомузй заруранд.