Дар раванди тарҷумаи матни асл тарҷумон усул ва роҳҳои гуногуни тағйир ва таҳвили тарҷумаро ҷиҳати баробарсозӣ истифода мебарад, зеро омилҳои зиёде (забонӣ, фарҳангӣ, арзишҳои миллӣ, услубӣ, маъноӣ, прагматикӣ, динамикӣ ва ғ.) ҳастанд, ки таъсири хешро мегузоранд. Аз ин хотир дар назарияи тарҷума на фақат омилҳои забонӣ, балки масъалаҳои мухталиф ҳамаҷониба омӯхта мешаванд. Яке аз омилҳои асосии корбурди таҳвилҳои грамматикӣ дар он зоҳир мегардад, ки ин ё он вижаги грамматикӣ дар яке аз забонҳои муқоисашаванда ба назар намерасад. Чунончи аксари муҳаққиқон таъкид мекунанд, ҳадафи асосии тарҷума расидан ба баробарарзишӣ ва мутобиқати матнҳои асл ва тарҷума мебошад. Дар ин росто тарҷумон як қатор тағйироти шаклӣ ва сохторӣ анҷом медиҳад, то ки мазмун ва мундариҷаи матни аслро бо назардошти меъёру муқаррароти забонӣ саҳеҳ ва баробар ба забони тарҷума интиқол диҳад. Яъне, агар тарҷумон ба ҷуз баробарии мазмун ва мундариҷа боз сохтор ва таркибҳои грамматикии забони аслро ба забони тарҷума такроран эҷод намояд, пас, маҳсулу натиҷаи кораш арзанда хоҳад буд. Агар дар раванди тарҷума муодили воҳидҳои фразеологӣ ё зарбулмасалу мақолҳо пешниҳод нагарданд, мазмун ва таъсири эҳсосиву прагматикии он коста мешавад.
Дузд, дуздро дар шаби торик мешиносад.
Thief recognizes the thief even at a dark night.
Аз қиёсу муқобилаи намунаи боло равшан мегардад, ки он бо усули калка ё тарҷумаи мустақим анҷом ёфта, аз лиҳози муодилӣ баробарарзиш нестанд, зеро тарзи дурусти ифодаи ин зарбурмасалро дар забони англисӣ чунин баён мекунанд: A thief knows a thief as a wolf knows a wolf. Аз ин ҷо бармеояд, ки муқаррарот (узус)-и забонӣ ҳатман риоя карда шуда, чунин вижагиҳо мавзуи саримизии ҳар тарҷумон бошанд. Дар баробари ин баъзан тарҷумон метавонад зарбулмасал ё ибораҳои фразеологиро бо назардошти арзишҳои миллӣ ва идроки хонанда вобаста ба ҳолат андак тағйир диҳад, ки ин ҳодисаро баъзан таҳвил ё тағйири фразеологӣ низ меноманд, ки ин навъи таҳвилро аксари олимону муҳаққиқони пешин ба ҷуз баъзе муҳаққиқони муосир рад намудаанд. Масалан, дар мисоли поён тарҷумон ҷиҳати эҷоди таъсири яксони пракматикӣ бо порчаи шеърӣ ва андак тағйирот рисолаташро анҷом додааст. Яъне, байти “Кори ҳар буз нест хирман куфтан, Гови нар мебояду марди куҳан”-ро истифода намуда, бо мақсади расидан ба баробарии матни асл ва тарҷума онро бо роҳи таҳвил мазмунороӣ кардааст:
Anyone can be a fisherman in May [1, с.18].
Дар моҳи май ҳар буз ҳам хирман мекӯбад [1, с.19].
Аз қиёсу муқобила ва таҳилил мисолҳо бармеояд, ки тарҷумон ҳам ҷиҳати такроран эҷод намудани сохтор ва ҳам мазмуну мундариҷаи матни асл бо ёрии таҳвили тарҷума ва бидуни он бо назардошти вижагиҳои фарҳангиву арзишҳои миллӣ ва муодилсозии онҳо моҳирона ва оқилона маъуслияташро анҷом додааст. Ҳангоми омӯзиш ва таҳқиқи тарҷумаи осори бадеӣ муҳаққиқон таҳвилҳои гуногунро аз рӯйи намуд ҷудо мекунанд: луғавӣ [9], грамматикӣ, маъноӣ, услубӣ ва таснифоти луғавӣ-маъноӣ. Аз ин хотир мо ба омӯзиш, қиёсу муқобила ва таҳлилу баррасии таҳвилҳои грамматикӣ ва хелҳои онҳо дар раванди тарҷумаи исмҳои забонҳои тоҷикӣ ва англисӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир мекунем.
Бояд тазаккур дод, ки тарҷумаи бадеӣ аз тоҷикӣ ба англисӣ ё баръакс бидуни тағйири грамматикӣ ва корбурди таҳвилҳои грамматикӣ ғайриимкон аст. Таҳвили грамматикӣ бештар аз тағйири сохтори ҷумла, ҷойивазкунии аъзоҳои он, тағйир ва мубодилаи ҳиссаҳои нутқӣ ва дар маҷмуъ аз тағйир ва таҳвили наҳвӣ ва сарфӣ иборат аст. Омили асосии корбурди таҳвилҳои грамматикӣ на фақат дар тафовути вижагиҳои забонӣ, балки луғавӣ низ инъикос мегардад. Бо вуҷуди ин сабаби калидии корбасти таҳвилҳои грамматикиро муҳаққиқон дар нобаробарии низом ва сохтори забонҳо арзёбӣ мекунанд.
Таҳвил (ё "нақли маъноӣ") дар тарҷума як усулест, ки тарҷумон барои ифодаи фикри аслии матн бо калимаҳо ва ибораҳои мувофиқтару табиӣ дар забони мақсад истифода мекунад, ҳатто агар сохтори ҷумла ё калимаву ибораҳо аз матни аслӣ фарқ кунанд.
Мақсади тахвил: Таъмини фаҳмо, равон ва мувофиқ будани тарҷума ба завқу забони хонандаи мақсад. Намунаи истифодаи тахвил: Матни аслӣ (англисӣ): "It's raining cats and dogs." Тарҷума бо тахвил (тоҷикӣ): "Борони шадид меборад." (Тарҷумаи аслӣ ба маънои ҳарфӣ номувофиқ аст, зеро “боридани гурбаю саг” дар тоҷикӣ маъно надорад.)
Вақте тахвил лозим мешавад:
Вақте ки тарҷумаи ҳарфӣ маънои дуруст намедиҳад.
Вақте ки зарбулмасал, мақол ё ифодаи фарҳангӣ мавҷуд аст.
Барои мувофиқ сохтани услуб ба забони мақсад.
Дар забони англисӣ, тахвил (ё "conversion" дар забони англисӣ) яке аз роҳҳои маъмули ташаккули калимаҳои нав мебошад, ки дар он калима бе ягон тағйири шакл ё илова кардани аффикс (пасванд ё пешванд) аз як қисми нутқ ба қисми дигари нутқ мегузарад.
Дар мавриди тарҷумаи исмҳо, тахвил асосан дар ду самт истифода мешавад:
- Аз феъл ба исм (verb → noun) Мисолҳо: to run (давидан) → a run (давидан, давиш) to talk (сӯҳбат кардан) → a talk (сӯҳбат)
- Аз сифат ба исм (adjective → noun) Мисолҳо: poor (камбизоат) → the poor (одамони камбизоат) young (ҷавон) → the young (ҷавонон)
Таҳлил дар тарҷума
Ҳангоми тарҷума ба забони англисӣ, баъзан зарур мешавад, ки исм дар забони тоҷикӣ тавассути тахвил ба калимаи мувофиқ дар англисӣ ифода карда шавад: "Давидан барояш душвор буд." → Running was difficult for him.
(Феъли "давидан" бо тахвил ба исми "running" табдил ёфтааст.)
Ибораи "Корбурди таҳвилҳои тарҷума ҷиҳати расидан ба муодилӣ" маънои зеринро дорад:
Истифода бурдани тарзу усулҳои гуногуни тарҷума бо ҳадафи ба даст овардани муодилаи маъноӣ, услубӣ ва сохторӣ байни забони асл ва забони мақсад.
Тафсири қисмҳо: Корбурд – истифода, амалисозӣ. Таҳвилҳои тарҷума – усулҳо ё равишҳои гуногуни тарҷума (масалан: тарҷумаи лафзӣ, озод, таҳлилӣ, мутобиқсозӣ ва ғайра). Муодилӣ – ҳамсонӣ, баробарӣ, мувофиқат байни ду забон (маъно, услуб, таъсир ва ғ.). Як ҷумлаи оддӣ ва баъзе таҳвилҳои тарҷума барои расидан ба муодилӣ дар забони тоҷикӣ. Ҷумлаи аслӣ (ба забони англисӣ): "He kicked the bucket."
Тарҷумаи лафзӣ: "Ӯ сатилро зад." – Ин тарҷума маънои аслиро намерасонад, зеро ин ибора маҷозӣ аст.
- Тарҷумаи маъноӣ (семантикӣ): "Ӯ фавтид." – Маълум мешавад, ки ин ибораи англисӣ маънои "фавтидан" дорад. Инҷо муодилаи маъноӣ нигоҳ дошта шудааст.
- Тарҷумаи озод (адабӣ): "Ӯ аз дунё гузашт." – Ин шакл ба забони тоҷикӣ хоси бештар дорад ва эҳсоси мулоимтару адабиро мерасонад. Ин гуна тарҷума кӯмак мекунад то муодилаи услубӣ ва фарҳангӣ низ ба даст ояд.
- Тарҷумаи мутобиқсозишуда (адаптатсия): "Ӯ дигар дар миёни мо нест." – Ин шакли хеле нарм ва адабӣ мебошад ва ба равишҳои тарҷумаи расмӣ ё шеърӣ наздик аст.
Хулоса
Ҳар як таҳвил (усули тарҷума) вобаста ба мақсад, муҳит ва забон метавонад кӯмак кунад то ба муодилӣ расем – ё дар маъно, ё услуб, ё таъсири эҳсосӣ. Тахвил дар тарҷумаи исмҳо – як унсури калидӣ дар тарҷумаи адабӣ, махсусан ҳангоми тарҷумаи осори амиқ ва образнок, мисли шеърҳои Шекспир мебошад. Тахвил имкон медиҳад, ки:
- Маънои аслии калимаҳо ба таври табиӣ ва фаҳмо ба забони мақсад (тоҷикӣ) гузаронида шавад.
- Образ ва ҳиссиёт нигоҳ дошта шаванд, ҳатто агар шакли калима дигар шавад.
- Исмҳои маҷозӣ, рамзӣ ё фарҳангӣ бо ибора ё вожаи мувофиқтар иваз шаванд.
- Услуби бадеӣ (мусиқа, зебоӣ, вазн) ҳангоми тарҷума ҳифз гардад.
Дар тарҷумаи шеърҳои Шекспир, монанди сонетҳо, исмҳо на танҳо номҳои ашё, балки рамзҳо ва эҳсосотанд – аз ин рӯ, тарҷума бояд на калима ба калима, балки дар сатҳи маъно ва зебоӣ сурат гирад.
.png&w=640&q=75)
