1. Муқаддима
Фарзонаи Хуҷандӣ аз зумраи он шоирони муосири тоҷик аст, ки шеъри ӯ ҳам дар дохил ва ҳам дар хориҷ аз кишвар эътирофи васеъ пайдо кардааст. Шеъри ӯ баёнгари масъалаҳои иҷтимоӣ, фалсафӣ ва ирфонии замони муосир буда, дар айни замон решаҳои амиқ дар адабиёти классикии форсӣ-тоҷикӣ дорад. Аз ин рӯ, тарҷумаи ашъори ӯ ба забонҳои ҷаҳонӣ, аз ҷумла ба забони англисӣ ва чинӣ, як қадами муҳим дар шиносоии тамаддуни тоҷик ба ҷомеаи байналмилалӣ мебошад [3, с. 121].
Тарҷумаи шеър дар маҷмӯъ кори душвор аст, зеро тарҷумон бояд ҳам маъно, ҳам оҳанг, ва ҳам зебоии бадеии матни аслиро ҳифз кунад. Бо вуҷуди ин, дар тарҷумаи ашъори Фарзона як мушкилоти махсус ба миён меояд – интиқоли метафораҳо ва воқеиятҳои фарҳангӣ, ки барои хонандаи тоҷик шиносанд, аммо дар фарҳангҳои чинӣ ва ғарбӣ комилан бегонаанд [2, с. 98]. Истилоҳоти динӣ, мафҳумҳои таърихӣ, ё тасвирҳое, ки ба ҷуғрофияи маҳаллӣ алоқаманданд, аксар вақт барои тарҷумонҳо монеа эҷод мекунанд.
Ҳадафи мақолаи мазкур таҳлили муқоисавии равишҳои тарҷумаи метафораҳои фарҳангӣ дар ашъори Фарзонаи Хӯҷандӣ ҳангоми интиқол ба забонҳои чинӣ ва англисӣ мебошад. Мо кӯшиш мекунем, ки муайян кунем, ки тарҷумонҳо ба кадом стратегияҳои асосӣ такя кардаанд: хориҷисозӣ ё хонагисозӣ.
2. Чаҳорчӯбаи назариявӣ: Масъалаи интиқоли фарҳанг дар тарҷумаи шеър
Барои таҳлили мушкилоти тарҷумаи ашъори Фарзонаи Хӯҷандӣ, зарур аст, ки ба назарияҳои муосири тарҷума такя намоем. Дар тарҷумаи адабӣ, хусусан шеър, назарияи 'тарҷумаи фарҳангӣ' нақши калидӣ мебозад [5, с. 104]. Метафораи фарҳангӣ дар адабиёт на танҳо як василаи тасвир аст, балки инъикоси амиқи ҷаҳонбинӣ ва ҳаёти миллӣ мебошад.
Дар муносибат ба тарҷумаи ин унсурҳо, ду равиши асосӣ вуҷуд дорад, ки аз тарафи Лоуренс Венути [6] таҳқиқ шудааст:
Равиши хориҷисозӣ (Foreignization): Ин стратегияи тарҷумавӣ шаффофияти фарҳангиро рад мекунад ва хонандаро ба фарҳанги аслӣ наздик месозад. Дар ин равиш, тарҷумон воқеиятҳои фарҳангиро, аз қабили номҳои ҷуғрофӣ, истилоҳоти мазҳабӣ ва тасвирҳои хос, бе тағйири куллӣ нигоҳ медорад. Мақсад аз ин кор ҳифзи "маззаи фарҳангӣ"-и матни аслӣ ва ба хонандаи мақсад нишон додани фарқиятҳои фарҳангии забони аслӣ мебошад.
Равиши хонагӣсозӣ (Domestication): Ин стратегия муқобили хориҷисозӣ буда, ҳадафи он роҳат ва фаҳмиши осон барои хонандаи мақсад мебошад. Дар ин равиш, тарҷумон воқеиятҳои фарҳангиро бо мафҳумҳое иваз мекунад, ки ба фарҳанги хонандаи мақсад наздиканд (масалан, иваз кардани як иди хоси миллӣ бо истилоҳи "иди маъмулӣ"). Ин стратегия метавонад сабаби аз даст рафтани баъзе нозукиҳои фарҳангӣ гардад.
Таҳлили минбаъда нишон медиҳад, ки дар кадом ҳолатҳо тарҷумаи англисӣ (ки дорои заминаи мазҳабии муштарак аст) ва тарҷумаи чинӣ (ки дурии фарҳангии бештар дорад) ба ин равишҳо майл мекунанд.
3. Таҳлили метафораҳои фарҳангӣ дар ашъори Фарзона
Ин қисмат ба таҳлили амалии порчаҳои ашъори Фарзонаи Хӯҷандӣ, ки дорои бори фарҳангии қавӣ мебошанд, бахшида шудааст. Таҳлил ба порчаҳо аз шеъри "Найнавоз" ва "Бояд фирор кард" асос ёфтааст, ки тарҷумаи англисии онҳо расман аз ҷониби Ҷо Шапкотт ва Наргис Фарзод анҷом шудааст (Khojandi, 2008).
3.1. Мисоли №1: Мафҳумҳои ҷуғрофӣ ва мазҳабии хос ("Найнавоз")
Яке аз мушкилоти асосӣ интиқоли номҳои ҷуғрофӣ ва истилоҳоти мазҳабие мебошад, ки ба фарҳанги аслӣ хосанд.
Тоҷикӣ (Асл)
Вале ин ҷо, ин ҷо, дар Бозори Хуҷанд
Нур бар Зулмот Ё-син мехонад.
Тарҷумаи англисӣ (тарҷумаи расмӣ)
But here at the bazaar in Khojand
listen to the light recite a prayer to the dark ...
Тарҷумаи чинӣ ( тахминӣ тарҷума шудааст)
但在这里，在呼詹德的集市上. Dàn zhài zài hū zhān dé de jí shì shàng
.聆听光明向黑暗诵读*《雅辛》*章. Líng tīng guāng míng xiàng hēi àn sòng dú *Yǎ xīn* zhāng
Дар тарҷумаи "Бозори Хуҷанд" ба забони англисӣ, тарҷумонҳо номи ҷуғрофиро пурра хориҷисозӣ (Foreignization) кардаанд. Дар тарҷумаи чинӣ низ транслитератсияи Hūzhāndé истифода шудааст, ки хориҷисозӣ аст, аммо дар фарҳанги чинӣ нофаҳмо мебошад. Мафҳуми динии "Ё-син" (Сураи Қуръон) дар тарҷумаи англисӣ ба "prayer" (дуо) иваз карда шуда, хонагиозӣро нишон медиҳад. Аммо, тарҷумаи чинӣ истилоҳи Yă Xīn-ро пурра хориҷисозӣ кардааст.
3.2. Мисоли №2: Метафораи "Орзуи Табрезӣ"
Истинод ба Табрез ҳамчун рамзи фарҳанг ва зебоӣ як унсури қавии адабиёти форсӣ-тоҷикӣ мебошад.
Тоҷикӣ ( асл)
...Ва ман орзуи ширинӣ Табрезӣ дорам.
Англисӣ (Тарҷумаи расмӣ)
.....and I long for the cool sweets of Tabriz.
Чинӣ (Тарҷумаи тахминӣ)
...我渴望大不里士的清凉糖果。Wǒ kěwàng Dàbùlǐshì de qīngliáng tángguǒ.
Дар ин ҷо, ҳам тарҷумаи англисӣ ва ҳам чинӣ бартарӣ ба хориҷисозии мустақим додаанд. Аммо, дар ҳоле ки хонандаи англисзабон метавонад Табрезро ба осонӣ дар заминаи фарҳанги форсӣ ҷойгир кунад, барои хонандаи чинӣ (Dàbùlǐshì) ин танҳо як номи ҷуғрофии бегона боқӣ мемонад.
3.3. Мисоли №3: Истинод ба мафҳумҳои динии умумӣ ("Бояд фирор кард")
Муқоисаи дигар дар мавриди мафҳумҳои динӣ, ки заминаи фарҳангии муштарак доранд, муфид аст:
Тоҷикӣ (Асл): ...гуноҳи ман аз Одаму Ҳаво гаронтар аст.
Англисӣ (Тарҷумаи расмӣ):
...My sin was heavier than Adam and Eve’s.
Тарҷумаи англисӣ ба осонӣ номҳои Adam and Eve-ро хориҷисозӣ кардааст, зеро ин мафҳум дар фарҳанги Ғарбӣ комилан шинохта шудааст. Ин баръакси тарҷумаи чинӣ (Yàdāng hé Xiàwá) мебошад, ки дар он ин номҳо (гарчанде хориҷисозӣ шудаанд) ба хонанда ношинос буда, бидуни шарҳи иловагӣ қудрати рамзии худро гум мекунанд.
4. Муқоисаи равишҳои тарҷумаи чинӣ ва англисӣ
Таҳлили мисолҳои боло ду тамоюли асосиро дар интиқоли метафораҳои фарҳангӣ нишон медиҳад:
Тарҷумаи англисӣ: Дар ҳолати наздикӣ ё умумияти заминаи фарҳангӣ (масалан, Одаму Ҳаво), тарҷумаи англисӣ ба хориҷисозии мустақим такя мекунад. Аммо дар ҳолатҳое, ки хонагисозӣ барои равонии матн муҳим аст (масалан, "Ё-син" ба "prayer"), равиши хонагӣсозӣ истифода шудааст.
Тарҷумаи чинӣ: Аз сабаби дурии фарҳангӣ ва забонӣ, тарҷумаи чинӣ дар аксари мавридҳо маҷбур аст ба транслитератсияи хориҷисозии нофаҳмо муроҷиат кунад. Ин ҳолат тасдиқ мекунад, ки дар тарҷума ба фарҳангҳои дур, ҳатто истифодаи стратегияи хориҷисозӣ низ бе шарҳи васеъ (annotation) самаранок нест.
5. Хулоса
Таҳлили муқоисавии интиқоли метафораҳо ва воқеиятҳои фарҳангӣ дар ашъори Фарзонаи Хӯҷандӣ ба забонҳои англисӣ ва чинӣ нишон дод, ки интихоби стратегияи тарҷумавӣ на танҳо ба маҳорати тарҷумон, балки ба дурии фарҳангӣ байни забони аслӣ ва забони мақсад вобаста аст.
Тарҷумаи англисӣ нисбат ба тарҷумаи чинӣ имконияти бештар дорад, ки унсурҳои фарҳангиро бе вайрон кардани оҳанги шеърӣ интиқол диҳад. Хусусан, барои тарҷума ба забонҳои фарҳангҳои дур (ба монанди чинӣ), истифодаи шарҳҳои муфассал барои унсурҳои фарҳангӣ (ба монанди Назар ё Ё-син) ногузир аст. Ин тадқиқот умедвор аст, ки ба мутахассисони оянда дар интихоби равишҳои муносиби тарҷумаи фарҳангӣ роҳнамоӣ кунад.
.png&w=640&q=75)
