Использование глагола в переводе

Мусаллам аст, ки феъл дар радифи исм яке аз маъмултарин ҳиссаҳои нутқ ба ҳисоб рафта, ҳиссаи мустақили нутқ мебошад. Феъл амал ва ҳолати предмет, модалият ва муносибатҳои гуногуни грамматикӣ, инчунин замон, шахс, шумора ва фоилӣ ё мафъулӣ будани амалро ифода мекунад. Аз ин ҷиҳат, дар забонҳои муқоисашаванда феъл дорои категорияҳои мухталиф мебошад [2, 54].

Таҳқиқи мазкур ба қиёс ва таҳлили тарҷумаи феълҳои забони тоҷикӣ ва англисӣ бахшида шуда, бештар таъсири таҳвилҳои грамматикӣ мавриди омӯзиш қарор мегирад.

В.Н. Комиссаров таъкид мекунад, ки дар раванди тарҷума зуҳуроти грамматикӣ баъзан сирф шаклӣ ва сохторӣ буда, ба сифати тарҷума таъсир надоранд. Аммо баъзе таҳвилҳо вазифаҳои маъноӣ дошта, интиқоли онҳо дар матни тарҷума муҳим аст [2, 7–8].

А.Д. Швейтсер менависад, ки тарҷумон дар раванди тарҷума таъсир ва услуби фардии худро мегузорад, ки ин метавонад ҳам дар шарҳу тавзеҳи матни асл ва ҳам дар эҷоди матни тарҷума намоён шавад. Масалан, садоқати тарҷумон ба арзишҳои фарҳангӣ ва миллии забон, ҷаҳонбинӣ ва истеъдоди эҷодӣ ҳангоми таҳлилу баррасӣ ошкор мешавад [3, 99].

В.Н. Комиссаров таҳвилҳои грамматикӣ (грамматик трансформациялар) -ро яке аз усулҳои асосии тарҷумонӣ мешуморад, ки тавассути онҳо воҳидҳои грамматикӣ дар матни асл бо воҳидҳои дигар иваз мешаванд [2, 54]. А.Д. Швейтсер низ таҳвилҳои грамматикӣ-ро ҳодисае медонад, ки дар он сохтори расмии гуфтор боқӣ мемонад, вале маъно ба забони тарҷума мувофиқ мешавад [3, 118].

Таҳвилҳои грамматикӣ сохтори забони аслро тағйир медиҳанд, аммо мазмун ва мундариҷаро нигаҳ медоранд. Сабабҳои тағйир дар тарҷума асосан маъноӣ, фарҳангӣ, урфу одат, коммуникативӣ ва прагматикии забонҳо мебошанд.

Аз рӯи таҳқиқоти Л.С. Бархударов [1, 56] ва дигар муҳаққиқони рус ва аврупоӣ, таҳвилҳои грамматикӣ ба гурӯҳҳои зерин тақсим мешаванд:

Ҷойивазкунӣ – тағйири мавқеи калима ва ибораҳо, ҷойивазкунии сохторҳои синтаксисӣ.

Масалан, дар забони тоҷикӣ ҳазф шудани ҷонишин ё мубодилаи исм бо ҷонишин маъмул аст, вале дар англисӣ кам рух медиҳад.

Мубодила – иваз кардани лексемаҳо, ки ба хусусият ё ҳолати предмет алоқаманданд.

Масалан, иваз кардани исм бо феъл, сифати феъл бо исм ва ғ.

Вусъат ва ихтисор – илова кардан ё кам кардани воҳидҳои забонӣ.

Иваз ва ҷойиваз кардан – иваз кардани шакл ва ҷойи воҳидҳои грамматикӣ.

Мисолҳо аз тарҷумаи англисӣ ба тоҷикӣ: Would have to start reading

Англисӣ: He told himself that he would have to start reading thicker books: they lasted longer, and made more comfortable pillows.

Тоҷикӣ: Қабл аз хоб фикр кард, ки бояд баъд аз ин китобҳои ғавс бихонад, ҳам хонданаш бештар тӯл мекашад ва ҳам болиштҳои бештаре барои шаб хоҳад дошт.

Таҳлил: Феълҳои lasted ва made бо замони феълии ҳозира ва оянда тарҷума шудаанд, ки нишон медиҳад баъзе сохторҳои синтаксисӣ дар раванди тарҷума замонро тағйир медиҳанд.

It was a pleasant change → Хушҳол буд, ки бо касе ҷуз гӯсфандҳо сухан мегӯяд

Таҳлил: Ҷумлаи бешахс ба ҷумлаи бошахс мубаддал шудааст.

To awaken → бедор шудан

Таҳлил: Масдар ба замони гузашта мувофиқат карда тарҷума шудааст.

Had spoken → ҳарф мезад → музоҳир ба тарзи мафъулӣ

Таҳлил: Тарзи феълӣ ба тарзи мафъулӣ иваз шудааст.

Selling → фурӯш (исм)

Таҳлил: Феъл ба сифати исм (герунд) табдил ёфта, амалро ифода мекунад.

It did matter → барояш беаҳамият нест

Таҳлил: Таҳвили луғавӣ ва тарҷумаи муқобил истифода шудааст.

Англисӣ: ду навъи сифати феъл вуҷуд дорад – ҳозира (Present Participle) ва гузашта (Past Participle).

Тоҷикӣ: панҷ намуд – ҳозира, ҳозираи давомдор, гузашта, гузашта давомдор ва омехта.

Мисолҳои шаклҳои гузашта:

Англисӣ: open → opened, play → played, stop → stopped, break → broke → broken

Тоҷикӣ: хон → хонд, хар → харид, фирист → фиристод, куш → кушт

Феълҳои нодуруст дар ҳар ду забон бо тағйирот ё иваз кардани овоз ва морфемаҳо сохта мешаванд.

Таҳқиқи муқоисавии тарҷумаи феълҳои забони тоҷикӣ ва англисӣ нишон дод, ки таҳвилҳои грамматикӣ нақши муҳими интиқоли маъно ва сохтори синтаксисиро дар тарҷума мебозанд. Феъл ҳамчун ҳиссаи мустақили нутқ на танҳо амал ва ҳолати предметро ифода мекунад, балки бо замон, шахс, шумора ва ҳолати фоилӣ ё мафъулӣ ҳам пайваст мебошад. Аз ин ҷиҳат, таҳвилҳо ба тарҷума имкон медиҳанд, ки сохтори забони асл боқӣ монад, вале маъно ва муносибатҳои коммуникативӣ дар забони мақсад ба таври дақиқ инъикос шаванд [2, 54; 3, 118].

Мисолҳои таҳлилшуда нишон медиҳанд, ки таҳвилҳо метавонанд:

1. Ҷумлаҳои бешахсро ба бошахс ва баръакс иваз кунанд.
2. Замон ва сифати феълро мутобиқи муҳити забони мақсад тағйир диҳанд, масалан, феълҳои гузашта дар англисӣ ба феълҳои оянда ё ҳозираи давомдор дар тоҷикӣ тарҷума мешаванд.
3. Феълҳоро ба ном ё герунд ва баръакс табдил диҳанд, ки дар раванди тарҷума сохтор ва маъно нигоҳ дошта шаванд.
4. Ба услуб, равонӣ ва табъи хонанда таъсир расонанд, ки тарҷума на танҳо таҳаввулоти грамматикӣ, балки таҳаввулоти эстетикӣ ва коммуникативиро низ дар бар мегирад.

Ҳамзамон, таҳвилҳо асосан бо сабабҳои маъноӣ, фарҳангӣ, урфу одат, коммуникативӣ ва прагматикии забонҳо алоқаманд мебошанд. Ин хусусият нишон медиҳад, ки тарҷума на танҳо корбурди воҳидҳои грамматикӣ, балки корбурди системаи маъноӣ ва фарҳангӣ мебошад.

Дар маҷмӯъ, таҳвилҳои грамматикӣ воситаи муҳим барои нигоҳ доштани ҳам маъно ва ҳам табиати сохтории матн дар забони мақсаданд.

Муҳаққиқон таъкид мекунанд, ки тарҷумон бояд ба фарқиятҳои замонӣ, синтаксисӣ ва маъноӣ диққати ҷиддӣ диҳад, то тарҷума ҳам дақиқ ва ҳам равон бошад [1, 56].

Хулоса он аст, ки таҳвилҳои грамматикӣ воситаи калидӣ барои интиқоли маъно, нигоҳ доштани услуб ва мутобиқ кардани матн ба муҳити забони мақсад мебошанд ва ин равандро ҳамчун ҷузъи муҳими назарияи тарҷума ва амалияи тарҷумонӣ метавон арзёбӣ намуд.