Анализ переводов стихотворений Фарзаны Худжанди на английский и китайский языки

1. Муқаддима

Адабиёти муосири тоҷик, ки пас аз давраи Иттиҳоди Шӯравӣ ташаккул ёфт, бо ҳузури чеҳраҳои намоёне чун Бозор Собир, Гулрухсор Сафиева ва Лоиқ Шералӣ ғанӣ гардид. Дар ин миён, Фарзонаи Хуҷандӣ (таваллуд 1964) ҳамчун яке аз пуртамкин ва боистеъдодтарин шоирагони ин давра шинохта шудааст. Ашъори ӯ, ки аксар вақт бо унсурҳои нозуки тасаввуфӣ, лирикаи амиқи ошиқона ва омезиши ҳикмати классикии форсӣ бо масъалаҳои муосири иҷтимоӣ тавсиф меёбад, сазовори эътирофи васеъ дар тамоми гӯшаҳои ҷаҳони форсизабон гардидааст (Лашкарова, 2019). Мақоми ӯ ба ҳаддест, ки ӯро аксар вақт "Фурӯғи Тоҷикистон" меноманд.

Мақолаи мазкур ба таҳлили тарҷумаҳои ашъори Фарзонаи Хуҷандӣ ба ду забони муҳимми байналмилалӣ – англисӣ ва чинӣ бахшида шудааст. Мо дар ин мақола мекӯшем, ки ҳаҷм ва сифати интишороти тарҷумашударо баҳо диҳем, мушкилоти интиқоли ҷаҳони шеърии ӯро ба ин ду системаи куллии забонӣ таҳлил намоем (Нурзод, 2017) ва дурнамои паҳншавии "Гулистони сухан"-и ӯро дар "чорсӯи тарҷумаҳои байналмилалӣ" муайян кунем.

2. Нақши забони англисӣ дар паҳншавии ашъори Фарзона: Дастовардҳо ва таҳлил

Тарҷумаи ашъори Фарзона ба забони англисӣ бо натиҷаҳои назаррас ҳамроҳ аст.

2.1. Лоиҳаҳои нашриётӣ ва ҳамкориҳои байналмилалӣ

Дастоварди калидӣ нашри маҷмӯаи дузабонаи "Farzaneh Khojandi: Poems / Фарзона Хуҷандӣ: Ашъор" мебошад (Khojandi, 2008). Ин китоб аз ҷониби нашриёти бонуфузи Enitharmon Press (Лондон) бо дастгирии Шӯрои Санъати Англия дар соли 2008 ба табъ расидааст. Тарҷумаҳоро шоири бритониёӣ Ҷо Шапкотт (Jo Shapcott) ва профессори адабиёти форсӣ Наргис Фарзод (Narguess Farzad) анҷом додаанд (Poetry Translation Centre). Илова бар ин, намунаҳои ашъори Фарзона дар маҷмӯаҳои дигар, аз ҷумла "Булбуле дар қафас" (A Nightingale in the Cage), ки 13 шеъри ӯро дар бар гирифтааст, нашр шудаанд (Радиои Озодӣ, 2009).

2.2. Таҳлили муқоисавии намунаҳои тарҷумавӣ

Таҳлили муқоисавии ашъор дар ин китоб собит мекунад, ки тарҷумонон дар интиқоли мазмун ва тасвирҳои фарҳангӣ муваффақ будаанд:

Таҳлили муқоисавии шеъри "Фаромӯши замон" (Forgotten by Time) дар тарҷумаи Ҷо Шапкотт ва Наргис Фарзод нишон медиҳад, ки интиқоли рамзҳои фарҳангӣ бо дақиқии баланд сурат гирифтааст. Ишора ба қаҳрамони афсонавии форсӣ Рустам ва паёмбари ориёӣ Зардушт мустақим нигоҳ дошта шуда, ба хонандаи англисзабон заминаи аслии шеърро мефаҳмонад. Тарҷумонон бо истифода аз ибораҳои зебо, ба монанди табдил додани "дар тахти офтоб менамурд"-и тоҷикӣ ба "dissolving into sunset" (ба ғуруби офтоб ҳал мешуд), тавонистаанд, ки ҳисси гузариши фоҷеавии замонро дар забони англисӣ нигоҳ доранд. Аз ҳама муҳим, мисраъи "for he mistook the moon's halo for the moon" (зеро ҳалқаи аслии моҳ мепиндошт) ба таври комил маънои фалсафии шоираро дар бораи гумроҳӣ дар зоҳирпарастӣ интиқол медиҳад (Khojandi, 2008).

Барои нишон додани ҷанбаи интиқодӣ-иҷтимоии шеър, таҳлили порчаи зерин аз шеъри "Бояд гурехт" муҳим аст:

Тоҷикӣ:

Ҳеч кас набудани офтобро намефаҳмад.

Танҳо вонамуди субҳ аст.

Ман аз инҳо хафаам, хафаам

Аз даъвогарии хурдтаринҳо.

Тарҷумаи англисӣ (Jo Shapcott & N. Farzad)

No one understands the absence of the sun.

Is just pretending to be dawn.

I am offended by them, offended

by the pretentiousness of the very small. Khojandi, F. (2008).

Такрори "I am offended by them, offended" шиддати эҳсосоти шоираро, ки аз "даъвогарии хурдтаринҳо" (pretentiousness of the very small) ба хашм омадааст, интиқол медиҳад. Ин ба хонандаи англисзабон имкон медиҳад, ки интиқоди ҷасуронаи Фарзонаро аз қалбакӣ ва бемаънии ҷомеа дарк кунад.

Истифодаи ибораи "pretending to be dawn" (вонамуди субҳ) ба таври нозук фарқияти байни ҳақиқат ва зоҳир дар ҷомеаро ифода менамояд. Такрори "I am offended by them, offended" шиддати эҳсосоти шоираро, ки аз "даъвогарии хурдтаринҳо" (pretentiousness of the very small) ба хашм омадааст, интиқол медиҳад (Khojandi, 2008).

Таҳлили муқоисавии шеъри "Фаромӯши замон" ба забонҳои тоҷикӣ ва тарҷумаи англисии он:

Асли тоҷикӣ ("Фаромӯши замон") Тарҷумаи англисӣ ("Forgotten by Time") Нуктаҳои таҳлилӣ:

"Нерӯи Рустамӣ аз шонаҳои солими ӯ / Наъра мекашид." "The strength of the hero, Rostam, / roared from his shoulders."

Интиқоли фарҳангӣ: Муҳимтарин ишораи фарҳангӣ ба қаҳрамони "Шоҳнома" (Рустам) мустақим интиқол ёфта, номи қаҳрамон нигоҳ дошта шудааст. Ин барои хонандаи англисзабон ишора ба анъанаи адабии форсӣ/тоҷикӣ медиҳад.

"Чеҳрааш як асари дурӣ аз Юсуф дошт, / Мӯйҳояш чу машъали Зардушт." "he had the features of a Joseph, / his hair was the torch of Zoroaster, / flaming with ancient times."

Истифодаи рамзҳо: Ишора ба Юсуф (ҳусни илоҳӣ) ва Зардушт (анъанаи ориёӣ/форсӣ) дар тарҷума бетағйир мондаанд. Ин нишон медиҳад, ки тарҷумонон ба интиқоли сарчашмаҳои фарҳангии шеър таваҷҷӯҳ кардаанд. Иловаи "flaming with ancient times" (дар оташи замонҳои қадим месузад) тасвири мӯйро қавитар мекунад.

"Тобистони ҷавонии ӯ / Дар тахти офтоб менамурд." "The summer of his youth / was dissolving into sunset."

Назокати тасвир: Ибораи "дар тахти офтоб менамурд" (ки метавонад маънои нобудшавии оҳистаро дошта бошад) ба таври шево ба "dissolving into sunset" (ба ғуруби офтоб ҳал мешуд/нопадид мегардид) тарҷума шудааст. Ин тасвир маънои гузариши ногузири замон ва пиршавиро ба таври хеле шоирона интиқол додааст.

"Ҷавон хушбахт мезист ё бадбахт, / Зеро ӯ бехудӣ ғофил буд." "Happy? Unhappy? / For he was oblivious to love," ​Khojandi, F. (2008).

Садои пурсишкорона: Шоира дар ин ҷо бо як саволи фалсафӣ ба хонанда муроҷиат мекунад. Тарҷума ин саволи кӯтоҳ ва пуршиддатро бо истифодаи нопурра (Ellipsis) "Happy? Unhappy?" (Хушбахт? Бадбахт?) нигоҳ доштааст, ки қувваи саволи аслиро дар забони англисӣ нигоҳ медорад.

"Зеро ҳалқаи аслии моҳ мепиндошт." "for he mistook the moon's halo for the moon."

Хатои "for he mistook the moon's halo for the moon." Хатои фалсафӣ: Ин мисраъ маҳз нишон медиҳад, ки чаро ҷавон "бадбахт" буд: ӯ доираи рӯшноии атрофи моҳро (ҳалқаро) худи моҳ мепиндошт, ки рамзи гумроҳӣ дар зоҳирпарастӣ аст. Тарҷума ин маънои амиқро бо дақиқии ҳайратангез интиқол додааст.

Ин таҳлил нишон медиҳад, ки:

Тарҷума ба забони англисӣ аз ҷониби мутахассисони сатҳи баланд амалӣ шудааст.

Тарҷумонон на танҳо ба маънои луғавӣ, балки ба ишороти фарҳангӣ (Рустам, Зардушт, Юсуф) ва ҷанбаи фалсафии шеър (гумроҳӣ, гузариши замон) таваҷҷӯҳи зиёд додаанд.

Нашриёт ва дастгирии молиявӣ сатҳи баланди кори анҷомдодашударо таъмин кардааст.

Таҳлили муқоисавии шеъри "Фаромӯши замон" (Forgotten by Time) дар тарҷумаи Ҷо Шапкотт ва Наргис Фарзод нишон медиҳад, ки интиқоли рамзҳои фарҳангӣ бо дақиқии баланд сурат гирифтааст. Ишора ба қаҳрамони афсонавии форсӣ Рустам ва паёмбари ориёӣ Зардушт мустақим нигоҳ дошта шуда, ба хонандаи англисзабон заминаи аслии шеърро мефаҳмонад. Тарҷумонон бо истифода аз ибораҳои зебо, ба монанди табдил додани "дар тахти офтоб менамурд"-и тоҷикӣ ба "dissolving into sunset" (ба ғуруби офтоб ҳал мешуд), тавонистаанд, ки ҳисси гузариши фоҷеавии замонро дар забони англисӣ нигоҳ доранд. Аз ҳама муҳим, мисраъи "for he mistook the moon's halo for the moon" (зеро ҳалқаи аслии моҳ мепиндошт) ба таври комил маънои фалсафии шоираро дар бораи гумроҳӣ дар зоҳирпарастӣ интиқол медиҳад, ки ин нишонаи муваффақияти олии тарҷумаи мафҳумӣ (консептуалӣ) мебошад.

Ин матн чор нуктаи муҳимро дар бар гирифт:

Намунаи таҳлил: Номи шеър ва тарҷумонон.

Интиқоли фарҳангӣ: Ишора ба Рустам ва Зардушт.

Интиқоли тасвир: Таҳлили "dissolving into sunset".

Интиқоли мафҳум: Таҳлили "moon's halo" (ҳалқаи моҳ) ҳамчун маънои фалсафӣ.

3. Паҳншавии адабӣ дар Осиёи Шарқӣ: Мушкилоти тарҷума ба забони чинӣ

Дар ҳоле ки паҳншавии шеъри Фарзона ба забони англисӣ муваффақ буд, вазъияти тарҷума ба забони чинӣ мураккабтар аст, зеро дар бораи нашриёти мустақили ашъори ӯ ба ин забон маълумоти дақиқ камтар ба назар мерасад.

3.1. Душвориҳои муҳими забонӣ ва фарҳангӣ

Тарҷумаи ашъори форсӣ-тоҷикӣ ба забони чинӣ бо душвориҳои бунёдии забонӣ ва фарҳангӣ рӯбарӯ аст:

Масъалаи вазн (Арӯз) ва иероглифҳо: Забони чинӣ, ки ба системаи оҳангӣ ва хатти иероглифӣ асос ёфтааст, интиқоли мусиқии аслии шеъри Фарзонаро қариб ғайриимкон мегардонад.

Ишороти тасаввуфӣ ва мазҳабӣ: Ишороти зиёде ба тасаввуф, Рустам, Зардушт ва мафҳумҳои исломӣ дар шеъри ӯ барои хонандаи чинӣ, ки дар фарҳанги конфутсийӣ ё буддоӣ ба воя расидааст, комилан бегонаанд ва тавзеҳоти фаровонро талаб мекунанд (Zhang, 2020).

3.2. Таҳлили намунаи тарҷумаи назариявӣ

Кӯшиши тарҷумаи назариявии мисраъи муҳими фалсафӣ ба забони чинӣ ин мушкилотро равшан месозад. Мо метавонем порчаеро, ки дорои унсурҳои фарҳангӣ аст, аз шеъри "Фаромӯши замон" интихоб кунем:

Асли тоҷикӣ (Фаромӯши замон) ва тарҷумаи назариявӣ ба чинӣ (бо Пинйин) Маънои луғавӣ:

Нерӯи Рустамӣ аз шонаҳои солими ӯ 罗斯塔姆的力量，从他结实的双肩咆哮。 Қувваи Рустам аз шонаҳои пурқуввати ӯ меғуррид.

Наъра мекашид. (Luōsītǎmǔ de lìliàng, cóng tā jiēshi de shuāngjiān páoxiāo.)

Чеҳрааш як асари дурӣ аз Юсуф дошт, 他的面庞带有优素福那遥远的痕迹。 Чеҳраи ӯ осори дури Юсуфро дошт.

 (Tā de miànpáng dàiyǒu Yōusùfú nà yáoyuǎn de hénjī.)

Кӯшиши тарҷумаи назариявии мисраъҳои марбут ба унсурҳои фарҳангӣ ба забони чинӣ, душвориҳои тарҷумаи номҳои хосро нишон медиҳад. Масалан, дар порчаи "Нерӯи Рустамӣ... Наъра мекашид", номи қаҳрамони афсонавии форсӣ Рустам бояд ба шакли фонетикӣ 罗斯塔姆 (Luōsītǎmǔ) интиқол ёбад.

Таҳлил:

Номҳои хос: Номҳои хоси фарҳангӣ, ба монанди Рустам ва Юсуф (優素福 - Yōusùfú) дар тарҷумаи чинӣ маҷбуранд, ки танҳо ба таври фонетикӣ (ба садо) интиқол дода шаванд, зеро барои хонандаи чинӣ ин номҳо маънои афсонавӣ ва рамзии мустақим надоранд. Ин ҷанбаи тарҷума боркунии фарҳангии шеърро дар забони мақсад (чинӣ) хеле кам мекунад, ки ин як мушкилоти асосӣ дар паҳншавии адабиёти тоҷик дар Осиёи Шарқӣ аст.

Интиқоли тасвир: Ҳамзамон, тарҷумаи ибораи "Наъра мекашид" ҳамчун "咆哮" (páoxiāo - ғурриш ё наъра) бо сифатҳои тасвири иероглифӣ (ки ба тасвир ва маъно такя мекунанд) тавонистааст, ки қувва ва шиддати баёни шоираро ба таври хеле қавӣ ва визуалӣ интиқол диҳад.

Ин таҳлил нишон медиҳад, ки дар тарҷума ба забони чинӣ, агар маънои фалсафӣ ва қувваи тасвир нигоҳ дошта шавад, пас хатари гум шудани маънои фарҳангии ишороти классикӣ ба миён меояд.

4. Хулоса.

Ҳамин тариқ, "Гулистони сухан"-и Фарзонаи Хуҷандӣ дар чорсӯи тарҷумаҳои байналмилалӣ тавонистааст, ки дар Ғарб (англисӣ) заминаи устувор пайдо кунад. Аммо дар Шарқи Дур (чинӣ) ҳоло ҳам зарурати корҳои пажӯҳишӣ ва тарҷумаи мутамарказ эҳсос мегардад. Паҳншавии ояндаи ашъори ӯ ба забони чинӣ метавонад ба таҳкими муносибатҳои фарҳангии Тоҷикистон ва Чин саҳми калон гузорад ва дарки мутақобилаи тамаддунҳоро амиқтар созад.