Переводческие трансформации и их роль в теории перевода

Мувофиқи иттилои сарчашмаву манобеи илмӣ таърихи пайдоиши таҳвилҳои тарҷума дар натиҷаи муодилсозии матни тарҷума бо асл, бавижа, ҳангоми бемуодилии ибораҳои фразеологӣ, реалияҳо, интиқоли вижагиҳои фарҳангӣ-миллӣ, маънидоди маълумоти динӣ ва матни манзум рост омад. Дар назарияи тарҷума таҳвилҳои луғавӣ, луғавӣ-маъноӣ, луғавӣ-грамматикӣ ва услубӣ аз маъмултарин усулҳои баробарсозии маъноӣ маҳсуб мешаванд.

Дар назарияи муосири тарҷумашиносӣ масъалаи таҳвилҳои тарҷума яке аз мафҳумҳои калидӣ маҳсуб меёбад, ки дар ташаккули методологияи илмии тарҷума нақши муҳим мебозад. Ҳанӯз аз миёнаи асри ХХ олимони соҳаи тарҷумашиносӣ ба таҳқиқи роҳҳои ивазшавии воҳидҳои забонӣ ва маъноии матн ҳангоми тарҷума шурӯъ намуданд. Ин раванд дар адабиёти илмӣ бо номҳои гуногун – «трансформация», «преобразование», «илтифот», «ҷойгузинӣ» – ёд мешавад, вале моҳиятан ҳамаи онҳо як падидаи умумиро ифода мекунанд: гузариш аз як шакли забонӣ ба шакли дигари он бо ҳифзи маънои аслӣ [4, с. 12].

Ба илова, калимаву ибораҳое ҳастанд, ки сермаъно мебошанд, аммо дар забони тарҷума чунин луғатҳои муодил ба чашм намерасад, пас, дар ин ҳолат низ тарҷумон бештар ба таҷрибаву маърифат ва корбурди таҳвилҳои тарҷума такя ва эътимод мекунад. Аммо дар баъзе ҳолатҳо тарҷумон барои муодилсозии вожаҳои сермаъно иштибоҳан обуранги тавсифӣ ё тобишҳои маъноиро нодуруст интихоб мекунад ва дар натиҷа нобаробарии забони асл ва тарҷума рӯйи кор меояд. Аз ин хотир таҳвилҳое ҳастанд, ки ҷиҳати интиқоли бештари мазмун ва мундариҷаи ахбори аслӣ тавассути воҳидҳои тарҷума имкон медиҳанд.

Таҳқиқи системавии ин масъала имконият фароҳам овард, ки тарҷума на танҳо ҳамчун амалиёти забонӣ, балки ҳамчун раванд ва фаъолияти фикрии мураккаб арзёбӣ гардад. Таҳвилҳои тарҷума имкон медиҳанд муносибатҳои байни воҳидҳои ду забон дар сатҳҳои лексикӣ, грамматикӣ ва услубӣ муайян карда шаванд [2, с. 38].

Мафҳуми таҳвилҳои тарҷума дар пажӯҳишҳои лингвистони рус ва аврупоӣ васеъ инкишоф ёфт. Аз нуқтаи назари В. Н. Комиссаров, таҳвил ин воситаи асосии таъминкунандаи баробарии коммуникативӣ байни матни асл ва матни тарҷумашуда мебошад [2, с. 45]. Дар навбати худ, Я. И. Ретскер яке аз аввалинҳо буд, ки мафҳуми «муқобилияти функсионалӣ»-ро пешниҳод намуд, яъне ҳар як воҳиди забонӣ метавонад дар забони дигар бо воҳиди дигар иваз шавад, агар ин ивазкунӣ вазифаи маъноиро пурра таъмин намояд [4, с. 27].

Корбурд ва таъсири таҳвилҳои тарҷума дар ҳоле равшан мегардад, ки дар он ҳар як вожа, ибора, ҷумлаи забони асл дар раванди интиқол бо тамоми нозукиҳои забони тарҷума, зерматн, дараҷаҳои иттилооте, ки дар ҳолатҳои мушаххас ҷустуҷӯйи усулу методҳои мухталифро тақозо мекунад. Дар ин росто таҳвилҳои луғавӣ бештар вижагиҳои луғавии матнро ҳосил ва ифода мекунанд, таҳвилҳои грамматикӣ бошанд ба сохтори наҳвию сарфии матн алоқаманданд ё худ таҳвилҳои услубӣ бештар ба муодилсозии шеваи баёни матни тарҷума нисбат ба матни асл робитаи қавӣ доранд.

Ин равиш асоси назарияи классикии тарҷумашиносии шӯравиро гузошт, ки минбаъд аз ҷониби Бархударов, Латишев, Швейцер ва дигарон такмил ёфт. Онҳо таъкид мекарданд, ки таҳвилҳо на танҳо натиҷаи фарқияти сохтори забонҳоанд, балки натиҷаи фарқияти тафаккури миллӣ ва фарҳангӣ низ ҳастанд [1, с. 66].

Дар адабиёти илмӣ навъҳои гуногуни таҳвилҳо зикр мешаванд. Аз ҷумла, В. Н. Комиссаров онҳоро ба се гурӯҳи асосӣ ҷудо мекунад:

1. Таҳвилҳои лексикӣ, ки ҳангоми иваз шудани маъноҳои калимаҳо ба миён меоянд (мисли умумисозӣ, мушаххасгардонӣ, метафориксозӣ ва ғ.).
2. Таҳвилҳои грамматикӣ, ки ба тағйири шакли грамматикӣ ё сохтмони ҷумла вобастаанд.
3. Таҳвилҳои услубӣ, ки барои мутобиқ кардани услуби матн ба меъёрҳои забони қабулкунанда истифода мешаванд [2, с. 53].

Ба ақидаи Бархударов [1, с. 82], ҳар як навъи таҳвилҳо бояд дар заминаи муносибатҳои семантикӣ ва сохтории забонҳо омӯхта шавад. Ӯ инчунин ба аҳамияти таҳвилҳои таркибӣ ишора мекунад, ки ҳангоми тағйири ҷойи аъзои ҷумла ё сохтори ҷумла ба амал меоянд.

Дар натиҷаи омӯзиш ва таҳқиқи амиқ маълум гардид, ки дар китобҳои дигар В.Н. Комиссаров ва Л.С. Бархударов таснифоти хешро тағйир додаанд:

Аз қиёс ва муқобалаи таснифоти В.Н. Комиссаров ва Л.С. Бархударов бармеояд, ки андешаву пешниҳоди эшон аз бисёр ҷиҳат дорои умумиятҳо буда, танҳо баъзе тафовут дар таснифоти В.Н. Комиссаров дида мешавад. Масалан, усули тарҷумаи тавсифӣ (экспликация) дар таснифоти Л.С. Бархударов ба чашм нарасид. Пас, равшан мегардад, ки пешниҳоду андешаҳои онҳо дар бобати анвои таҳвилҳои тарҷума шабоҳати том дошта, ҳар ду ҷонибдори чунин таснифоти ягона мебошанд.

Таҳвилҳо воситаи марказии таҳлил ва омӯзиши муқоисавии тарҷума ба шумор мераванд. Онҳо имкон медиҳанд, ки муносибати байни воҳидҳои ду забон тавсиф ва системабандӣ гардад. Ба воситаи таҳвилҳо мо метавонем сабабҳои гуногунии тарҷумаҳои як матнро дар забонҳои гуногун фаҳмем.

Дар амалияи тарҷума, махсусан дар тарҷумаи бадеӣ, таҳвилҳо барои ҳифзи таъсири эстетикӣ ва услубии матни асл нақши муҳим мебозанд. Барои мисол, ҳангоми тарҷумаи асарҳои адабии классикӣ истифодаи метафораҳои миллӣ аксаран ниёз ба таҳвилҳои семантикӣ дорад, то маънои рамзӣ ва эҳсосӣ ҳифз гардад [3, с. 47].

Бо вуҷуди таҳқиқоти васеъ, масъалаи таҳвилҳо дар тарҷума то ҳол пурра ҳал нагардидааст. Баъзе муҳаққиқон [5, с. 101] бар ин назаранд, ки категорияи «таҳвил» бояд бештар ба равандҳои маъноӣ нисбат дода шавад, на ба сохтори грамматикӣ. Дигарон, ба монанди Комиссаров, бар инанд, ки таҳвилҳо бояд ҳам маъноӣ ва ҳам сохториро дар бар гиранд.

Ин ихтилоф аз он шаҳодат медиҳад, ки масъалаи таҳвилҳо дар маркази равандҳои назариявӣ ва амалӣ боқӣ мондааст. Он на танҳо масъалаи забонӣ, балки масъалаи фалсафаи тарҷума мебошад – чӣ гуна маъно аз як фарҳанг ба фарҳанги дигар мегузарад.

Дар натиҷа, метавон гуфт, ки таҳвилҳои тарҷума яке аз унсурҳои асосии назарияи муосири тарҷумашиносӣ мебошанд. Онҳо на танҳо воситаи амалӣ барои тарҷумон, балки ченаки илмӣ барои таҳқиқи равандҳои муқоисавии забонҳо мебошанд. Фаҳмидани табиати таҳвилҳо ба муваффақияти тарҷума, ба вижа дар шароити бисёрзабонагии ҷаҳони муосир, таъсири амиқ мерасонад.

Бо такя ба пажӯҳишҳои муҳаққиқони пешбар метавон хулоса кард, ки таҳвилҳо – ин на танҳо воситаи забонӣ, балки воситаи фикрронӣ ва фарҳангӣ мебошанд, ки имкон медиҳанд робитаи маъноӣ байни ду ҷаҳонбинии забонӣ таъмин гардад.