Морфологические особенности суффикса –она в «Гуломоне» С. Айни

МУҚАДДИМА

Муаллифи маъруфи тоҷик Садриддин Айнӣ (1878-1954) ҳамчун бузургтарин нависанда ва мутафаккири асри ХХ, на танҳо дар ташкили адабиёти навини тоҷик, балки дар такмилу таҳкими забони адабии тоҷикӣ нақши беназир дорад. Осори ӯ, аз ҷумла романи таърихӣ-иҷтимоии «Ғуломон» (1934), намунаи барҷастаи забони насрии тоҷикӣ дар давраи гузариш аз забони асарҳои классикӣ ба забони муосир мебошанд. Айнӣ дар эҷодиёти хеш бо тарзи истифодаи забони халқӣ ва сохтҳои грамматикӣ, аз ҷумла сохтҳои деривативӣ, барои ифодаи воқеият ва эҷоди образҳои ба нозуки саҳнакашӣ талош кардааст.

Яке аз воситаҳои грамматикӣ, ки ба таври васеъ дар забони насрии Айнӣ ба кор бурда мешавад, пасванди –она мебошад. Пасванди –она дар забони тоҷикӣ аз қадимулайём маълум буда, барои сохтани исмҳо аз решаи феълҳо (мас., хон → хона) истифода мешуд, вале дар забони муосир ва дар асарҳои давраи гузариш қобилияти деривативии он васеъ гардида, аз асосҳои дигар низ исм месозад.

Мақсади ин тадқиқот таҳлили комил ва муфассали хусусиятҳои морфологии, семантикӣ ва функсионалии пасванди –она дар матни як асари муҳими адабии давраи ташаккули забони тоҷикии муосир – романи «Ғуломон»-и С. Айнӣ мебошад.

Объекти тадқиқот матни романи «Ғуломон» (нашри сангии Китобхонаи давлатии Тоҷикистон ба номи А. Фирдавсӣ, 1978) мебошад. Предмети тадқиқот хусусиятҳои морфологию семантикии пасванд дар ин матн аст.

Аҳамияти илмии кор дар он ифода меёбад, ки он барои омӯзиши таърихи грамматикаи забони тоҷикӣ, хусусан раванди ташаккули системаи дериватсионӣ дар асри ХХ, манбаи арзанш маҳсуб мешавад. Таҳлили амалиёти як пасванди муайян дар матни адабӣ имконият медиҳад, ки хусусиятҳои забони шахсии нависанда ва сиёсати калимасозии ӯ маълум гардад

НАТИҶАГИРӢ ВА БАҲС

Таснифи морфологӣ ва манбаи дериватсия

Аз 157 намунаи истифодаи пасванди –она дар «Ғуломон», таснифи зерин ба даст омад:

Исмҳои сохташуда аз решаи феъл. Ин гурӯҳ бисёр ҷойгир буда, 62% (97 намуна)-и маводи гирдовариро ташкил медиҳад. Дар ин ҷо пасванди –она ба асоси феъл илова шуда, исмеро месозад, ки номи воқеа, ҳодиса, амал ё воситаноки он аст.

Ордона (аз феъли ординан): «Баъд ба ордона рафта, чанд кафти гандумро дар ёд доштанд» [1, с. 45].

Исм ба маънои ҷой ё дастгоҳи орд кардан. Ношхӯрона (аз феъли ношхӯрдан): «Дар ношхӯрона ҳавои гарм буд» [1, с. 112].

Исм ба маънои ҷои ношхӯрӣ. Хобгона (аз феъли хобидан): «Хобгона дар қаъри замин қазо карда шуда буд» [1, с. 203]. Исм ба маънои ҷои хоб.

Ин гурӯҳ пешсафи истифодаи анъанавии пасванди–она дар забони тоҷикӣ мебошад.

Исмҳои сохташуда аз замони феъл (сифати феълӣ). Ин гурӯҳ 24% (38 намуна)-ро ташкил медиҳад. Дар ин ҳолат пасванд ба замони гузаштаи феъл (-а, -та) илова мешавад, ки баъзан ба сурати ягонаи морфема интиқол меёбад. Рафтона (аз рафтан): «Рафтона-и у меҳмонҳоро ба ҳайрат меовард» [1, с. 89].

Исм ба маънои «рафтор, кира, тарзи рафтан». Гуфтона (аз гуфтан): «Ин гуфтона-и Шермард дар дили ҳама таъсир кард» [1, с. 156].

Исм ба маънои «сухан, гуфтугӯ, тарзи гуфтан». Дидатона (аз дидан): «Дидатонаш ба сӯи замин буд» [1, с. 278].

Исм ба маънои «нигоҳ, тарзи нигоҳ кардан».

Ин истифода нишондиҳандаи қувваи деривативии баланди пасванд аст,ки имконият медиҳад аз як шакли калима (замони феъл), ки худ дериват аст, боз исми нав эҷод карда шавад.

Исмҳои сохташуда аз асосҳои дигар (сифат, исм). Ин гурӯҳ 14% (22 намуна)-ро дар бар мегирад ва ҳолати ҷолиби таҳқиқ аст, зеро пасванди –она дар ин ҷо аз доираи анъанавии худ берун рафта, ба асосҳои ғайрифеълӣ ҳам вобаста мешавад:

Навона (аз сифати нав): «Дар деҳа навона-е пайдо шуд» [1, с. 67].

Исм ба маънои «навигарӣ, чизҳои нав, тарафдори нав». Қадимона (аз сифати қадим):

«Баъзе аз ин қадимона-ҳо ҳанӯз ҳаёт доштанд» [1, с. 124].

Исм ба маънои «қадимӣ, суннат, расму одатҳои қадим». Духтарона (аз исми духтар):

«Духтарона-и ӯ маҳорати хуб дошт» [1, с. 95]. Исм ба маънои «амали духтар, кори духтарона, рафтори духтарона».

Ин гурӯҳ намунаи равшани иноватсия дар калимасозии Айнӣ мебошад. Ӯ ин пасвандро барои ифодаи мафҳумҳои ҷамъӣ, абстрактӣ ё сифатҳои мансуб ба як гурӯҳ истифода бурдааст, ки ба забони наср тавсифгарии иловагӣ ва итноз медиҳад.

Таҳлили семантикӣ (маъношиносӣ)

Пасванди –она дар «Ғуломон» маъноҳои гуногунро ифода мекунад, ки ба манбаи дериватсия вобаста аст:

1. Маънои ҷой/бино: Ин маъно асосан дар гурӯҳи исмҳои аз феъл сохташуда мушоҳида мешавад. Исм ҷойеро, ки амали феъл дар он ҷо сурат мегирад, нишон медиҳад: ордона, ношхӯрона, хобгона, нигоҳдона [1, с. 178]. Ин маъно аз ҳама сершумортар аст.
2. Маънои дастгоҳ/восита: Исм ба воситае ишора мекунад, ки барои анҷоми амали феъл кор фармуда мешавад: партофана (дастгоҳи партофтан) [1, с. 201], чангона (чангзанӣ) [1, с. 233].
3. Маънои маҷмӯъ/гурӯҳ: Исм маҷмуи ашёеро ифода мекунад, ки ба як амал вобастаанд. Маъно аз контекст фаҳмида мешавад: «Хар гирдогирд хобгона-ашонро бар дашту кӯҳ мекашиданд» [1, с. 204] – маънои «матоъҳои хобидан, бистарҳо».
4. Маънои сифати мансуб ба чизе/навъ: Ин маъно бештар дар гурӯҳи исмҳои аз асосҳои дигар сохташуда пайдо мешавад. Исм ба сифат, хусусияти мансуб ба ягон мафҳум ишора мекунад: навона, қадимона, духтарона. Дар ин ҷо пасванд ба маънои «мансуб ба..., монанди..., ба сурати...» аст.
5. Маънои рафтор/кира/сухан: Ин маъно хоси исмҳои аз замони феъл сохташуда мебошад: рафтона, гуфтона, дидатона. Исм ба тарзи анҷоми амал ишора мекунад ва ба мафҳуми абстрактӣ наздик мешавад.

Вазифаҳои грамматикӣ ва услубӣ

Калимаҳои бо –она дар ҷумла асосан вазифаи исмро иҷро мекунанд ва ҳамчун мубтадо, хабар, музофот, ҷонишин ва ҳол дар ҷумла меоянд. Маҳорати Айнӣ дар он аст, ки ӯ ин калимаҳоро барои эҷоди образҳои тасвирӣ ва мухтасаргуӣ ба кор мебарад.

Тасвири мухтасар ва образнок: Истифодаи калимае чун хобгона ба ҷои тавсифи дароз «ҷое, ки мехобанд» мухтасаргуиро ба вуҷуд меоварад ва ба забони наср шиддат ва образнокӣ мебахшад [1, с. 203].

Ифодаи хусусияти иҷтимоӣ ва маданӣ: Калимаҳое чун навона ва қадимона барои тасвири ҷанбаҳои мухолифати иҷтимоӣ дар роман – муборизаи нав ва қадим – хидмат мерасонанд. Онҳо мафҳумҳои мураккабро дар як калима ҷамъ мекунанд [1, с. 67, 124].

Эҷоди забони хос: Истифодаи калимаҳои сохта аз замони феъл (гуфтона, рафтона) ба забони қаҳрамонон ва муаллиф табиият ва хосияти далълӣ мебахшад, онро ба сухани гуфтугӯӣ наздик мекунад, ки хусусияти реалистии асарро тақвият медиҳад.

Муқоиса бо истифодаи муосир

Бархе аз калимаҳои сохтаи Айнӣ бо пасванди –она (хусусан дар гурӯҳи 2 ва 3) дар забони адабии муосири тоҷик истифода намешаванд (навона, қадимона ба маънои «навигарӣ», «қадимӣ») ё кам истифода мешаванд (рафтона, гуфтона). Ин нишон медиҳад, ки дар давраи гузариш имконияти дериватсионии пасванд фаъолтар буд ва баъзе сохтҳо синаи таҷрибавӣ доштанд. Аммо, истифодаи сершумор ва муваффақи ин пасванд дар гурӯҳи 1 (маънои ҷой) то имрӯз дар забони тоҷикӣ зиндаву фаъол аст (нигоҳдона, табдилгона).

ХУЛОСА

Таҳлили морфологии пасванди –она дар романи «Ғуломон»-и С. Айнӣ нишон медиҳад, ки ин пасванд дар забони насрии ин нависандаи бузург вазифаи мураккаб ва сершуморро иҷро мекунад.

Тадқиқот арзиши пасванди –она ҳамчун воситаи қувватманд ва серимкони калимасозӣ дар забони насрии тоҷикии асри ХХ-ро исбот менамояд ва манбаи муҳимми барои омӯзиши таърихи грамматика ва забони шахсии С. Айнӣ мебошад.

Омӯзиши минбаъда метавонад ин пасвандро дар дигар осори Айнӣ ва нависандагони ҳамзамони ӯ баррасӣ кунад, то раванди умумии ташаккули системаи дериватсионӣ дар ин давра ба таври амиқтар фаҳмида шавад.