Идиомы как один из типов фразеологии в китайском и английском языках

Маълум аст, ки фразеология дар ҳамаи забонҳо мероси гаронбаҳотарини забоншиносӣ маҳсуб мешавад, ки дар он на танҳо расму русум, анъанаҳо, фарҳанги миллӣ ва ҳаҷв, балки таърихи халқ низ инъикос меёбад. Фразеологизмҳо ибораҳои устувори нутқ мебошанд, ки бо гузашти вақт дучори ягон тағйирот намешаванд. Пайдоиши фразеологизмҳо аз асрҳои қадим сарчашма гирифтааст. Сарчашмаи бисёр фразеологизмҳо дар забони чинӣ адабиёти халқӣ ва классикӣ мебошад, фразеологизмҳои англисӣ бошанд, на танҳо бо адабиёт, балки бо асотир ва таърихи атиқа низ зич алоқаманданд.

Ба ақидаи забоншинос Ма Гофан (马国凡), фразеологизмҳои забони чинӣ ба панҷ гурӯҳи асосӣ тақсим мешаванд: чэнъюй (成语 [chengyu] – идиомаҳо), гуанюнъюй (惯用语 [guanyongyu] – омезишҳои фразеологӣ), янюй (颜语 [yanyu] – зарбулмасалҳо), сехоуюй (歇后语 [xiehouyu] – кинояҳои нотамом), суюй (俗语 [suyu] – мақолҳо).

Дар забони англисӣ фразеологизмҳо ба чор намуд тақсим мешаванд: пайвандҳои фразеологӣ, ягонагиҳои фразеологӣ, ибораҳои фразеологӣ ва омезишҳои фразеологӣ.

Дар забони англисӣ пайвандҳои фразеологӣ ё идиомаҳо низ ибораҳои комилан тақсимнашаванда ва устувор мебошанд, ки маънои умумии онҳо аз маънои калимаҳои таркибиашон вобаста нест. Забоншиноси англис Л. П. Смит бори аввал истилоҳи «идиома»-ро ворид кардааст. Ӯ чунин мешуморид, ки идиомаҳо барои ифодаи сохтори грамматикии ибораҳои хоси забони англисӣ заруранд, ҳарчанд аксар вақт маънои ин ибораҳоро аз нуқтаи назари грамматикӣ ва мантиқӣ шарҳ додан ғайриимкон аст. Хусусияти ҷолиби идиомаҳо дар он аст, ки унсурҳои воҳидҳои фразеологӣ ҳадди аққал аз ду калима иборатанд. Қариб ҳамаи тадқиқотчиён бо ин ақида розианд, аммо баъзеҳо исрор мекунанд, ки ҳарду калима бояд мустақилмаъно бошанд, дигарон бошанд, гумон мекунанд, ки яке аз ин калимаҳо метавонад мустақилмаъно ва дуюмӣ ёридиҳанда бошад, гурӯҳи сеюм бошад, мавҷудияти чунин воҳидҳои фразеологиро, ки аз пайвасти ду калимаи ёридиҳанда иборатанд, имконпазир медонанд.

Чэнъюйи чиниро (чинӣ: 成语, пинйин: [chengyu], тарҷумаи айнан «ибораи тайёр») муфассалтар омӯзем. Чэнъюй – ибораи устувори фразеологӣ мебошад, ки мувофиқи меъёрҳои забони қадимаи чинии вэнян сохта шудааст, аз ҷиҳати семантикӣ муттаҳид буда, маънои маҷозии умумишуда дорад. Барои фаҳмидани чэнъюй на танҳо тарҷумаи онҳо ба забони муосири чинӣ, балки шарҳҳои иловагии маъноӣ низ заруранд. Дар Чин луғатҳои махсуси чэнъюй нашр мешаванд, ки дар онҳо на танҳо маънои онҳо шарҳ дода мешавад, балки сарчашмаҳои аввалия низ оварда мешаванд. Донистани чэнъюйҳои маъмултарин нишонаи босаводӣ ба шумор меравад. Ба қатори чэнъюйҳои серистеъмол тақрибан 3000 адад дохил мешаванд, луғатҳои чинии чэнъюй тақрибан 18 000 ибораро дар бар мегиранд ва дар маҷмӯъ беш аз 50 000 ибора мавҷуд аст.

Яке аз нишонаҳои чэнъюй архаистии (кӯҳнагии) лексика мебошад. Муаллифони аввалин тадқиқотҳо оид ба чэнъюй қайд мекунанд, ки ҷузъҳои ин идиомаҳо асосан калимаҳои якҳиҷоии забони қадим мебошанд. Гайр аз ин, баъзе чэнъюйҳо хусусиятҳои грамматика ва талаффузи кӯҳнаро нигоҳ доштаанд. Ҳамаи ин хусусиятҳои хос аз нуқтаи назари рушди диахронии забони чинӣ бо рушди таърихӣ вобастаанд. Сарчашмаҳои асосии чэнъюй фолклор, нутқи шифоҳии қадим, воқеаҳои таърихӣ, асарҳои файласуфон ва нависандагони машҳури чинӣ мебошанд.

Ҳар гуна хусусияти хоси чэнъюй бо нишонгузории мантиқӣ асос ёфтааст, асолати чэнъюй бошад, бо хусусиятҳои иҷтимоӣ ва этнофарҳангӣ шарҳ дода мешавад, бинобар ин онҳо мустақиман бо фарҳанги миллӣ, маданият ва анъанаҳои Чини қадим алоқаманданд.

Ба идиомаҳои англисӣ низ архаистӣ хос аст, аммо идиомаҳоро на танҳо дар назм ё дар асарҳои Шекспир ва Инҷил, балки дар услуби расмии нутқ ва ҳатто дар сленг вохӯрдан мумкин аст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки идиомаҳои забони англисӣ на танҳо дар гузашта маъмул буданд, балки ба рушди забони муосири англисӣ низ таъсири калон мерасонанд. Аксари пайвандҳои фразеологӣ дар натиҷаи кӯчиши маънои ҷузъҳои онҳо ба вуҷуд омадаанд.

Хусусияти асосии чэнъюй ва идиомаҳо, ба ақидаи профессори А. И. Смирнитский, ифоданокӣ ва ҷилои эҳсосӣ мебошад, ки ба шарофати ин онҳо барои дарк кардан дастрасанд. Истифодаи чэнъюй ва идиома дар матнҳо ва нутқи гуфтугӯӣ ба онҳо ҷилои эҳсосотӣ мебахшад, ки он ба шарофати кӯтоҳбаёнӣ ва пурмаъноии идиоматикӣ ба даст меояд.

Чэнъюйҳои дорои сохтори параллелӣ мавҷуданд, ки онҳо аз рӯи принсипи таносуби параллелии қисмҳо, ки аз чор ҳиҷо ва чор морфема иборатанд ва ҳар кадоме одатан калима мебошад, сохта мешаванд. Барои мисол, 水落石出 [shui luo shi chu] – «об паст шуд – сангҳо намоён шуданд» (ҳар он чизе, ки пинҳон буд, ошкор шуд), дар варианти англисӣ – «what is done by night appears by day», тарҷумаи таҳтуллафзӣ – «он чизе, ки шабона сохта шудааст, рӯзона намоён мешавад». Дар забони англисӣ байни шаб ва рӯз мувозинат (параллел) гузошта мешавад ва миқдори калимаҳои идиома нисбат ба забони чинӣ бештар аст.

Чэнъюйҳои сохторашон ғайрипараллелӣ аксар вақт таркибҳои чорҳиҷоӣ мебошанд, ҳарчанд дар шаклҳои дигар низ вохӯрдан мумкин аст. Дар ин сохтор истифодаи калимаҳои ёридиҳанда ва пайвандакҳо иҷозат дода мешавад. Масалан, чэнъюй 不劳而获 [bu lao er huo] – «меҳнат накарда соҳиб шудан», «аз самараи меҳнати дигарон истифода бурдан», муодили русӣ – «чужими руками жар загребать», дар англисӣ – «to pull the chestnuts out of the fire for somebody».

Идиомаҳо сарчашмаи бойтарини шинохти забонҳо, таърих ва фарҳанги кишварҳо мебошанд. Онҳо ҳангоми омӯзиши забонҳои англисӣ ва чинӣ сазовори таваҷҷӯҳи махсус ҳастанд, зеро метавонанд паҳлӯҳои ҷолиби на танҳо забон, балки фарҳанги маънавӣ ва хислати миллии халқҳоро ошкор кунанд.

Идиомаҳои забони чинӣ, ба монанди идиомаҳои забонҳои тоҷикӣ ва англисӣ, пайвандҳои фразеологии тақсимнашаванда мебошанд, ки мисли «ибораҳои болдор» истифода мешаванд. Онҳо дар давоми вақт дар забонҳо истифода шуда, шакли аслии худ ва ҷилои дурахшони миллии худро бетағйир нигоҳ медоранд, ки дар натиҷа мо метавонем хулоса барорем, ки идиомаҳо бо рушди таърихии забон зич алоқаманданд. Эътиқоди динӣ, расму русум ва тарзи ҳаёт, инчунин ахлоқ дар ташаккули идиомаҳо нақши худро гузоштаанд ва мегузоранд.

Ҳамаи зарбулмасалҳо, фразеологизмҳо ва мақолҳо бо зарофатгӯӣ, асолат ва соддагии истифода фарқ мекунанд. Дар ин ҷо хусусияти нутқи зиндаи ҳаррӯзаи халқ бо лексикаи ғайриоддӣ ва дурахшон ва ибораҳои ҳамоҳангаш инъикос меёбад. Аксарияти зарбулмасал ва мақолҳои чинию англисӣ ба забони русӣ наздиканд. Барои мисол, «не учи ученого» (ба олим дарс мадеҳ) дар чинӣ чунин аст: 班门弄斧 [ban men nong fu], дар англисӣ «never offer to teach fish to swim», тарҷумаи таҳтуллафзӣ – «ҳеҷ гоҳ ба моҳӣ шино карданро ёд мадеҳ». Тавре мебинем, як зарбулмасал дар се забон маънои якхела дорад. Чиниҳо ва англисҳо барои ифоданокӣ аксар вақт зарбулмасал ва мақолҳоро дар шакли мухтасар ва кӯтоҳшуда истифода мебаранд. Ин шакли кӯтоҳшуда як навъ ишораест, ки маънои тамоми идиомаро ифода мекунад.

Дар хотима метавон ба хулосае омад, ки идиомаҳо ва чэнъюйҳо артефактҳои хос ва муҳими фарҳанги Чин ва Англия, таърихи бисёрсола бо хусусиятҳои беназири миллӣ ва фарҳангӣ мебошанд.