.png&w=384&q=75)
МУҚАДДИМА
Забони насрии Садриддин Айнӣ, ки ҳамчун бузургтарин нависандаи тоҷики асри ХХ шинохта мешавад, объекти бисёр таҳқиқотҳои забоншиносӣ будааст. Аз ҷумлаи ин таҳқиқотҳо метавон ба омӯзиши лексика, грамматика ва хусусиятҳои услубии осори ӯ ишора кард. Аммо, масъалаи хусусияти истифодаи ҳиссачаҳои модалӣ дар осори Айнӣ, ки воситаҳои муҳимми ифодаи муносибати гуфтугӯкунанда ба воқеият ва ба мазмуни сухан мебошанд, то ҳол ба таври комил таҳқиқ карда нашудааст. Дар маҷмӯъи ёддоштҳои ӯ, ки асари мукаммали автобиографӣ ва ҳамзамон таърихӣ ба шумор меравад, забони наср хосияти баланди модалият ва эмосионалият дорад, зеро муаллиф хотироти шахсиро баён карда, ба он баҳо медиҳад, тафсир мекунад ва андешаҳои умумии худро дар бораи давру замон ифода мегардонад.
Ҳиссачаҳои модалӣ воситаҳои грамматикиеанд, ки мафҳуми модалия – яъне муносибати гуфтугӯкунанда ба мазмуни сухан (тасдиқ, шак, эҳтимол, зарурат, орзу ва ғ.)-ро ифода мекунанд. Онҳо дар забони тоҷикӣ ба ду гурӯҳи асосӣ ҷудо мешаванд: ҳиссачаҳои модалии хабарӣ (-ме-, -аст-) ва ҳиссачаҳои модалии ғайрихабарӣ (бояд, шайд, -би-, -на- ва ғайра). Омӯзиши истифодаи ин воситаҳо дар матни адабӣ имкон медиҳад, ки на танҳо қонунҳои грамматикии забони давра, балки хусусияти услубии забони муаллиф низ фаҳмида шавад.
Мақсади ин тадқиқот таҳлили комил ва муфассали хусусиятҳои морфологии ҳиссачаҳои модалӣ (сохтор, вазифа, семантика) дар матни «Ёддоштҳо»-и С. Айнӣ мебошад.
Аҳамияти илмии кор дар он аст, ки омӯзиши ин ҳодиса имкон медиҳад, ки ташаккули системаи модалии забони тоҷикии муосир дар як даври муҳиммаъно – давраи ташаккули забони наср ва гузариш аз анъана ба муосирият – маълум гардад. Ҳамчунин, кор барои фаҳмиши хусусиятҳои услубии насри Айнӣ ва воситаҳои таъсири ӯ бар хонанда мусоидат мекунад.
Методология ва усулҳои тадқиқот: Дар кор усулҳои таҳлили тавсифию статистикӣ, усули контекстуалӣ, усули компонентӣ ва муқоиса истифода шудаанд. Матни китоб ба таври дақиқ мутолиа шуда, тамоми ҷумлаҳо бо ҳиссачаҳои модалӣ бо истинод ба саҳифа сабт гардидаанд. Сипас онҳо тасниф ва аз рӯи гурӯҳҳои семантикӣ ва морфологӣ таҳлил шудаанд.
УСУЛҲО
Барои анҷоми тадқиқот маводи зерин истифода шудааст:
Матни асар: С. Айнӣ. Ёддоштҳо. – Душанбе: Китобхонаи давлатии Тоҷикистон ба номи А. Фирдавсӣ, 1978. – 605 с. (Ҷилди I). Ин нашри санҷидашуда ва мукаммал аст.
Маводи илмӣ: Омӯзишгоҳҳои забоншиносии тоҷик дар бораи системаи феъл, модалия ва ҳиссачаҳо [2-7].
Натиҷагирӣ ва баҳс
I. Ҳиссачаҳои модалии хабарӣ: -ме- ва -аст-
Дар матни «Ёддоштҳо» ин ду ҳиссача сершумортарин ва устувортарин ҳиссачаҳои модалианд.
Ҳиссачаи -ме-: Ин ҳиссача дар 95% ҳолатҳо барои сохтани замони ҳозираи одӣ ва идома истифода мешавад ва ба маънои тасдиқи устувории амал дар вақти гуфтугӯ хидмат мекунад. Аммо, дар забони Айнӣ истифодаи он барои замони гузаштаи идома низ мушоҳида мешавад, ки хусусияти забони насрии давраи гузариш аст.
Мисол: «Ман ҳам дар ин мактаб мехондам ва ҳам дар мадрасаи Хазрати Хоҷаи Алӣ» [1, с. 67]. (Маъно: тасдиқи устувории амал дар гузашта).
Мисол: «Писари хурдӣ, ки дар дасти падарам менишаст...» [1, с. 89]. (Маъно: тасдиқи устувории амал дар гузашта дар давоми амали дигар).
Ҳиссачаи-ме- дар асар барои ифодаи равиши одӣ ва фаро гирифтани амалҳои такроршавандаи гузашта хидмат мекунад. Нақши модалии он дар он аст, ки гуфтугӯкунанда (Айнӣ) амалро ҳамчун воқеияти собит ва тасдиқшуда пешкаш мекунад.
Ҳиссачаи -аст-: Ин ҳиссача бештар барои сохтани замони ҳозираи фаъол ва гузаштаи фаъол истифода мешавад. Дар забони насрии Айнӣ он барои ифодаи амалҳое, ки дар вақти гуфтугӯ ба анҷом расидаанд ва оқибат доштанд, истифода мешавад.
Мисол: «Ин корҳо ва ин ҳолатҳои зиндагӣ зуд-зуд манро ба тафаккур астонд» [1, с. 124]. (Маънои аниқии анҷом ва оқибати амал).
Мисол: «Падарам мардуми оқил ва хирадманди замонаи худ астода буд» [1, с. 45]. (Маъно: тасдиқи гузаштаи аниқ).
Дар баробари ин,дар матн истифодаи -аст- бо маънои эҳтимол низ вомехӯрад, ки ба ҳиссачаи бояд наздик аст ва ин хусусияти забони насрии он давра мебошад.
Мисол: «Астод, ки барои шумо ин ҳикоя хеле ғариб бошад» [1, с. 201]. (Маъно: эҳтимол, шояд).
II. Ҳиссачаҳои модалии ғайрихабарӣ
Ин гурӯҳ гуногунтар аст ва семантикаи васеътар дорад.
1. Ҳиссачаҳои ифодакунандаи зарурат ва имкон: бояд, -бо-, шояд, шайд.
Бояд: Сершумортарин ҳиссачаи модалии ин гурӯҳ. Маънои асосии он зарурат (объективӣ ва субъективӣ) ва имкон аст. Дар матни Айнӣ бояд аксар вақт барои ифодаи тахмин ва эҳтимол дар бораи воқеиятҳои гузашта истифода мешавад.
«Бояд он рӯзҳо панҷ-шаш солӣ будам» [1, с. 23]. (Маъно: тахмин, эҳтимоли субъективӣ).
«Бояд ба таълими мактуб шурӯъ кунам» [1, с. 56]. (Маъно: зарурат, ният).
Шояд: Ба маънои эҳтимол ва шубҳа, вале бештар бо мафҳуми орзу ва умед алоқаманд аст.
«Шояд бо ин кор мақсади ман даст ёбад» [1, с. 112].
Шайд: Дар забони муосир кам истифода мешавад, вале дар «Ёддоштҳо» ба маънои имкон истифода меёбад.
«Шайд ин кас дар он ҷо набувад» [1, с. 187].
2. Ҳиссачаҳои ифодакунандаи амр ва дархост: -би-, -на-.*
Ин ду ҳиссача қадимӣ буда,дар забони муосир дар наср кам истифода мешаванд, вале Айнӣ онҳоро барои табиӣ намудани сухан ва додани сабки бадеӣ ба забони наср истифода кардааст.
-би-: Дар асар барои ифодаи амри нарм, илтимос, даъват истифода мешавад.
«Хеле медонам, хонаводагии худро бигу» [1, с. 145]. (Маъно: илтимос, дархости мураббатона).
«Гузаштаро бигузаронам ва ҳозираро бинависам» [1, с. 5]. (Маъно: даъват ба қабули қарор).
-на-: Барои ифодаи манъ, хоҳиши бастани амал.
«Ман аз баҳори ҳаёт намехастам, ки бигузарад» [1, с. 278]. (Маъно: манъ, баръакси хоҳиш).
3. Ҳиссачаҳои ифодакунандаи таъкид ва тасдиқ: ҳаст, ҳама, бас.*
Ин гурӯҳ барои таъкиди маъно ва пурқувват кардани модалия истифода мешавад.
Ҳаст: Ҳамчун ҳиссачаи мустақил барои таъкиди тасдиқ ё ба маънои «воқеан» истифода мешавад. Дар забони Айнӣ истифодаи он хеле васеъ аст.
«Мардуми мо ба ин катор кӯҳҳо Хоҷа-Алоуддин мегӯянд. Ва ҳаст он ки...» [1, с. 33]. (Маънои таъкид ва пайвасткунанда).
«Ин ҳаст чизе, ки ман тасаввур намекардам» [1, с. 98]. (Маънои таъкид).
Бас: Барои итмом додани фикр, таъкиди қатъият истифода мешавад.
«Бас, бояд гуфт, ки...» [1, с. 156].
Ҳама: Барои таъкиди амр ва зарурат.
«Ҳама бояд бидонам!» [1, с. 201].
4. Нақши синтаксисӣ ва хусусиятҳои услубӣ
Ҳиссачаҳои модалӣ дар «Ёддоштҳо» нақши мураккаб мебозанд:
- Сохтори пайвандии матн: Ҳиссачаҳо, хусусан ҳаст, бояд, бас, барои пайваст кардани порчаҳои матн, гузариш аз як хотира ба хотираи дигар, таҳияи хулоса ва таъкиди ақида хидмат мекунанд. Ин хусусияти насри бадеӣ ва фикрӣ аст.
- Табиӣ намудани сухан: Истифодаи ҳиссачаҳои қадима (-би-, -на-) ва таркибҳои модалии маъмули забони гуфтугӯ (ҳаст он ки, бояд ки) ба насри автобиографӣ сабки шифоҳӣ ва табиӣ мебахшад.
- Ифодаи дараҷаҳои гуногуни эътимод: Айнӣ бо ёрии бояд (тахмин), шояд (шубҳа), ҳаст (тасдиқ) ва астод (эҳтимол) ба хонанда дараҷаи гуногуни эътимоди худро нисбат ба хотираҳо, тахминҳо ва хулосаҳо нишон медиҳад. Ин забони насрро оқилона ва пур аз тафаккур мекунад.
- Таъсири эмосионалӣ: Ҳиссачаҳои модалӣ барои ифодаи орзу (шояд), эҳтиёт (бояд), ихтиёр (-би-), ноумедӣ (-на-) истифода мешаванд, ки ба матн ранги эҷодӣ ва эмосионалӣ мебахшанд.
III. Муқоиса бо системаи муосир
Системаи модалии забони насрии Айнӣ дар «Ёддоштҳо» ба системаи муосир хеле наздик аст, аммо баъзе фарқҳо мавҷуданд:
Васеъ истифодаи -аст- бо маънои эҳтимол: Дар забони муосир ин маъно ба бояд гузаштааст. Истифодаи ҳиссачаҳои қадима: -би- ва -на- дар забони муосир дар насри расмӣ қариб истифода намешаванд. Эластикии семантика: Дар забони Айнӣ маънои баъзе ҳиссачаҳо (бояд, ҳаст) васеътар аст ва аз контекст вобаста аст. Нақши услубӣ: Дар насри муосир истифодаи ҳиссачаҳо барои пайванди матн ба ин дараҷа ошкор нест.
ХУЛОСА
Таҳқиқи маводи матнии «Ёддоштҳо»-и С. Айнӣ нишон медиҳад, ки ҳиссачаҳои модалӣ дар забони насрии ин нависанда ҷойгоҳи муҳим доранд ва хусусиятҳои морфологии хосро нишон медиҳанд. Таҳлили имрӯза метавонад пояи омӯзиши диққативортар дар бораи модалия дар осори дигари Айнӣ ва муқоисаи он бо забони насрии дигар нависандагони давра гардад. Ҳамчунин, кор барои такмили дастури забони тоҷикӣ дар қисми баёни системаи модалӣ ва таърихи ташаккули он аҳамият дорад.
.png&w=640&q=75)
