Развитие компетенций и навыков разговорной речи у студентов, изучающих английский язык как вторую специальность

Принсипи коммуникативият истифодаи маводи омӯташавандаро аз давраҳои аввали таълим барои мақсадҳо ва вазифаҳои муоширати табии ва ё ба онҳо наздик дар назар дорад. Коммуникативият ҳамаи ҷиҳатҳои таълимро ба худ тобеъ менамояд: мазмуни вазифаҳои умумимаърифатӣ ва тарбиявӣ, таносуби донишҳо, малакаву маҳорат, интихоби роҳҳои таълим, усули додан ва фаҳмонидани мавод, характери машқҳо ва маводҳо. Коммуникативият намудҳои фаъолияти нутқро, ки ба азхудкунӣ тавсифи миқдор ва сифати маводи таълимии интихобшаванда (дар таълими намудҳои гуногуни фаъолияти нутқ), сатҳи забондонӣ тобеанд, муайян менамояд, ки дар ҳар як намуди фаъолияти нутқ бояд ноил гарданд [1, 8, 9].

Самти коммуникативии таълим иҷрои як қатор нишондодҳои методиро талаб мекунад, ки ба онҳо тааллуқ доранд: 1) самти амалии мақсадҳои таълим; 2) муносибати амалӣ (функсионалӣ) дар интихоб ва додани мавод; 3) пешниҳоди шароити мавзӯии мавод; 4) омӯзиши лексика ва морфология дар заминаи синтаксис; 5) ба таври ҳаммарказ ҷойгир намудани маводи таълимӣ ва ҷудо кардани якчанд давраҳои таълим. Тадқиқоти илмӣ нишон дод, ки самаранокии пешрафти донишҷӯён аз забони англисӣ аз шаш омил вобастагӣ дорад: 1) мақсад ва мундариҷаи таълим; 2) самаранокии маводи таълим; 3) дараҷаи касбии педагогии омӯзгор; 4) омодагиии донишҷӯён ба фаъолити таълимӣ; 5) тадбиқи усулҳои фаъоли таълим; 6) соатҳои таълим. Муайян намудани мақсад ва мундариҷаи таълим аз навъи муасиссаи таълимӣ вобаста аст. Масалан, мақсад ва мундариҷаи таълими фанни «ИНЗХ» (забони англисӣ аз рӯйи ихтисоси дувум) дар курсҳои 1-5-уми факултети забонҳои шарқ аз мақсад ва мундариҷаи таълими забони англисӣ дар макотиби миёна, дар факултетҳои ғайритахасуссӣ куллан фарқ мекунад. Дар факултети забонҳои шарқ забони англисӣ чун ихтисоси дувум омӯзонида мешавад. Ин маънои онро дорад, ки донишҷуён дар давоми панҷ соли таҳсил ба ҷуз аз ихтисоси якум, ки он забонҳои арабӣ ва ё форсӣ мебошад, забони англисиро низ бо се мақсад азхуд мекунанд: а) бо мақсади соҳиб шудан ба салоҳияти лингвситӣ донишҷӯён бояд дониши амиқу васеъ оид ба фонетикаи амалӣ, грамматикаи амалӣ ва лексикаи амалӣ дошта бошанд; б) бо мақсади соҳиб шудан ба салоҳияти муоширатӣ донишҷӯён бояд бо забони англисӣ равон ва озод муошират карда тавонанд; в) бо мақсади соҳиб шудан ба салоҳияти методӣ талаб мекунад, ки донишҷӯён роҳ ва усулҳои таълими забони хориҷиро азбар намоянд [2, 3, 4].

Самаранокии маводи таълим тақозо мекунад, ки маводи таълим, яъне китоби дарсӣ, матнҳо, машқҳо ва дастурамалҳои ёрирасон ба талаботи муносибати муоширатӣ ҷавобгӯ бошад. Дар шароити мо бодарназардошти дараҷаи дониш, забон ва фарҳанги донишҷӯён маводи таълимӣ худро тартиб додем. Дар маводи таълимӣ омилҳои зерин ба инобат гирифта шуд. Дараҷаи дониш, малака ва маҳорати муоширатии донишҷӯён ба эътибор гирифта шуд.  Маводи таълим яке аз омилҳои асосии ташкили ҷараёни таълим ба ҳисоб меравад. Пешрафти донишҷӯён аз дараҷаи касбии педагогии омӯзгорони забони англисӣ вобастагӣ дорад. Мушоҳидаи мо нишон дод, ки аксарияти омӯзгорони забони англисӣ дарсро бо усули анъанавӣ, яъне бо методи хониш ва тарҷума мегузаронанд. Барои ин ба онҳо дар асоси натиҷаҳои тадқиқоти илмӣ тавсияҳои методии зеринро пешниҳод карданӣ ҳастем.

• дарсро бо методи коммуникативӣ ташкил карда бо забони англисӣ гузаронед;
• дар ташаккули малакаи нутқи монологӣ аз усули ҷумлавӣ истифода баред;
• дар ташаккули малакаи нутқи монологӣ аз се зинаи он истифода баред: а) гуфта тавонистани як ҷумла дар асоси мавзӯъ: б) таҳияи ду ҷумлаи мазмунан вобастанд, дар асоси мавзӯъ: в) оростани се ва аз он зиёд ҷумлаҳо дар мавзӯи азбаршаванда.
• дар зинаи дуюм ва сеюм истифодаи матнҳо барои устувор ва инкишофи малакаи нутқи монологии донишҷӯён ба мақсад мувофиқ аст;
• истифодаи усули ҳамфаъол (интерактивӣ) дар дарсҳои «ИНЗХ» аҳамияти калон дорад;
• дар дарсҳо забони модарии донишҷӯёнро дар ҳолате зарурӣ истифода баред, масалан, дар шарҳдиҳии маънои абстрактии баъзе калимаҳои забони англисӣ истифода бурдан мумкин аст, вале машқи тарҷумаро истифода набаред;
• саривақт дараҷаи малака ва маҳорати муоширатии донишҷӯёнро санҷида пешрафти онҳоро муайян кунед;
• дар дарсҳо аёнияти таълимӣ ва техникиро васеъ истифода баред;
• дар ҷараёни дарс гуногунии зеҳнии хонандагонро ба эътибор гирифта фаъолияти таълимии онҳоро ташкил кунед;
• шавқу завқи донишҷӯёнро нисбати омӯзиши забони англисӣ ҳамеша дастгирӣ кунед ва ҳавасманд кунед;
• муколамаҳои тайёрро азёд накунонед зеро азёдкунии муколамаҳо барои муколамаи озод оростан кумак намерасонад.

Инкишоф ва рушди давлат ва ҷомеа аз самаранокии системаи маориф вобаста аст. Мавқеи омӯзиши забонҳои хориҷӣ, алалхусус забони англисиву русӣ чӣ дар макотиби олӣ ва чӣ дар макотиби миёна хеле баланд шуд. Аз ин рӯ ҷустуҷуи усулҳои фаъоли таълим баҳри баланд бардоштани сифати таълим тақозаи замон ва давлат аст. Ба омӯзгори муосири забони хориҷӣ талаботи мукаммал азхуд кардани забони англисӣ чун воситаи муошират пешниҳод карда мешавад. Дар Барномаи фаннӣ «Инкишофи нутқи забони хориҷӣ» навишта шудааст, ки хатмкунандаи зинаи якуми факултети забонҳои шарқ бояд бо забони англисӣ озод ва равон ҳарф зада, шунида фаҳмида, хонда фаҳмида ва навишта тавонад. Мушоҳидаҳо ва таҳлили ҷараёни таълим нишон дод, ки дар омӯзиши фанни «ИНЗА» баъзе камбудиҳо ҷо доранд.

Ҳарфзанӣ яке аз чор рукни фаъолияти муоширати буда, механизму хусусияти хосаи азбаркунии худро дорад. Ҳарфзанӣ мақсади асосии таълими забони англисӣ буда, раванди репродуктивӣ дорад: 2. Ҳарфзанӣ ба се чиз такя мекунад: зарурат (такон), ягон лаҳзаи ҳаётӣ (ситуатсия) ва мавзӯи гуфтор: 3. Механизмҳои ҳарфзанӣ ва хусусиятҳои лингвистии он аз дигар ҷанбаҳои фаъолияти муоширатӣ фарқ мекунад. Ҳарфзанӣ дар ду шакл - якҷониба ва дуҷониба зоҳир мешавад. Нутқи якҷониба дорои хусусиятҳои лингвистӣ ва психологӣ буда, характери омодабошӣ дорад. Виҷагиҳои асосии нутқи якҷониба инҳоянд: а) Паиҳамии мантиқӣ; б) Вазъи муоширатӣ доштан; в) Комилан риоя шудани қоидаҳои забон.

4. Машқҳо барои ташаккул ва инкишофи гуфтори якҷониба се навъ мешаванд: 1. Созмонӣ; 2. Маъновӣ; 3. Муоширатӣ.

Машқҳои созмонӣ дар шакли машқҳои тақлидӣ, ҷойивазкунӣ, табодулӣ, омехта ва ғайраҳо зуҳур меёбанд [8, 9, 7, 6].

5. Дар муколама асосан ду кас иштирок мекунанд, вале баъзан он метавонад ранги гурӯҳӣ гирад. Муколама ҳамеша бе тайёрии пешакӣ ҷараён мегирад ва характери ситуативӣ дорад.

Малакаи нутқи дуҷониба тавассути машқҳои маъновӣ ва муоширатӣ ба даст меяд. Дар инкишофи малакаи нутқи дуҷониба гузаронидани бозичаҳои саҳнавӣ аҳамияти хеле калон дорад. Машқҳое, ки барои инкишофи ҳарфзании дуҷониба истифода мешаванд, барои азбаркунии маводи забонӣ низ хуб мусоидат мекунанд.

1. Ashrapov, B. P. Communicative culture and its sway over students` personal development / B. P. Ashrapov // Наука и инновации - современные концепции : сборник научных статей по итогам работы Международного научного форума, Москва, 30 декабря 2021 года. – Москва: Инфинити, 2021. – P. 66-71.
2. Ashrapov, B. P. Distance tuition for foreign languages teaching / B. P. Ashrapov // Высшая школа: научные исследования : материалы Межвузовского международного конгресса, Москва, 23 декабря 2021 года. – Москва: Инфинити, 2021. – P. 91-95.
3. Ashrapov, B. P. Principles towards interethnic tolerance formation among students of higher educational establishments / B. P. Ashrapov, N. Madumarov // Наука и инновации - современные концепции: сборник научных статей по итогам работы Международного научного форума, Москва, 30 декабря 2021 года. – Москва: Инфинити, 2021. – P. 49-53.
4. Ashrapov, B. P. Some views on students` self-sufficient work organization on the system of credit tuition / B. P. Ashrapov, N. I. Nigmatov // Актуальные научные исследования в современном мире. – 2022. – № 2-5 (82). – С. 14-17.
5. Ashrapov, B. P. Students` self-sufficient work organization on the system of credit tuition / B. P. Ashrapov, A. Halimova // Наука и инновации - современные концепции : сборник научных статей по итогам работы Международного научного форума, Москва, 30 декабря 2021 года. – Москва: Инфинити, 2021. – P. 54-59.
6. Ashrapov, B. P. The role and place of the notion of teaching methods in the system of didactic ones / B. P. Ashrapov, M. Karimova // Наука и инновации - современные концепции : сборник научных статей по итогам работы Международного научного форума, Москва, 30 декабря 2021 года. – Москва: Инфинити, 2021. – P. 60-65.
7. Ashrapov, B. P. Usage of video materials for teaching a foreign language / B. P. Ashrapov, E. A. Azimov // Высшая школа: научные исследования : материалы Межвузовского международного конгресса, Москва, 23 декабря 2021 года. – Москва: Инфинити, 2021. – P. 86-90.
8. Rashidova, D. The role and contribution of the leader of the nation Emomali Rahmon in the study and tuition of foreign languages / D. Rashidova, B. P. Ashrapov // 30 декабря 2021 года, 2021. – P. 44-48.
9. Бойматов, А. Ирование коммуникативного умения и его использования в научных исследованиях профессора Гарвардского университета США В. Райверс и система упражнений К.Б. Паулстона / А. Бойматов, Д. А. Рашидова // Вестник Педагогического университета. – 2018. – № 4(76). – С. 83-87.