Функции и морфологические особенности союзов в английском и китайском языках

Пайвандакҳо ин гурӯҳи калимаҳои ёридиҳанда ҳастанд, ки байни ҷумлаҳо ва калимаҳо алоқаи синтаксисӣ барпо мекунанд. Дар бораи семантикаи пайвандакҳо ду нуқтаи назари гуногун мавҷуд аст. Ақидаи якум, пайвандак худ маъно надорад, вале чун ифодакунандаи маъно аст, ки он аз матн ва ё ҷумла бармеояд. Мувофиқи ақидаи дуюм, ҳар як пайвандак диққатро ба он ҷалб мекунад, ки ба семантикаи он мувофиқат мекунад. Ба фикри Ю.А. Левитский пайвандак маънои худро дорад, кадоме ки бо дигар қисмҳои ҷумлаи мураккаб ба алоқа даромада, ба он мувофиқат мекунад ва ё бо онҳо мухолифат мекунад [3, с.6; 10, с.8].

Пайвандакҳо ҳам монанди пешояндҳо аз рӯи пайдоиши худ як хел нестанд. Баъзеи онҳо калимаҳои қадимӣ бошанд, гурӯҳи дигар маҳсули давраи баъдинаи инкишофи забонҳои муқоисашаванда мебошанд. Аз ин рӯ пайвандакҳоро ба гурӯҳи аслӣ (қадимӣ) ва номӣ (баъдина) ҷудо мекунанд. Пайвандакҳо, пешояндҳо ва ҳиссачаҳо мувофиқи тобишҳои маъноӣ ва хусусияти синтаксисии худ аз гурӯҳи калимаҳои мустақилмаъно - исмҳо, сифатҳо, шумораҳо, ҷонишинҳо, феълҳо ва зарфҳо ба пуррагӣ фарқ мекунанд.

Мувофиқи вазифаи синтаксисии худ пайвандакҳо ба ду гурӯҳи калон ҷудо мешаванд: 1) пайвандакҳои пайвасткунанда ва 2) пайвандакҳои тобеъкунанда [1, 5].

Пайвандакҳои пайвасткунанда дар забони англисӣ инҳоанд: and, nor, neither … nor, aswellas, both… and, notonly… butalso, “or” ва “either…or”, “still”, “but” ва “yet” ҳам аъзоҳои чидаи ҷумла ва ҳам ҷумлаҳои соддаи таркиби ҷумлаҳои мураккабиро ба ҳам мепайванданд. Аз ин лиҳоз доираи истеъмоли ин пайвандакҳо нисбат ба пайвандакҳои тобеъкунанда васеътар аст. Онҳо ҳам барои пайвастан кардани калимаҳо ва ҳам ҷумлаҳо истифода мешаванд [1, 3, 8].

Мо ақидаи В.А. Дмитренкоро ҷонибдорӣ мекунем, зеро ӯ қайд мекунад, ки пайвандакҳо дар таркиби ҷумла ва матн хусусияти дуҷониба доранд. Дар баъзе ҳолат пайвандак метавонад на ба қисми аввал ва на ба қисми дуюми ҷумла алокаманд бошад. Аммо боз ҳолатҳое, ба назар мерасанд, ки пайвандак ба ҳар ду қисми ҷумла сахт алокаманд аст ва онҳоро мепайвандад [1, 2, 3, 4, 8]. Пайвандакҳо дар забони англисӣ аз рӯи сохт метавонанд сода (if, though, and), таркибӣ ё иборавӣ (because) бошанд ва метавонанд чун шаклҳои маъновии дигар ҳиссаҳои нутқ ба ҳисоб раванд (in case, as long as, in order that, provided, seeing) [2, с.96].

Хусусиятҳои фаъолияти пайвандакҳо на танҳо ҳар як тамаддуни миллиро баён мекунад, балки тамаддуни нутқро, ки дар доираи забони давлатӣ ҷудо шудаанд, тавсиф мекунанд. Пайвандакҳо ба калимаҳо ё гурӯҳи калимаҳо тобишҳои гуногуни семантикиро медиҳанд, онҳо муносибати гӯяндаро ба вазъияти тасвиршуда, гӯшкунанда ва ақидаи ӯ ва инчунин ба изҳороти гӯяндаро баён мекунанд [2].

She likes swimming and drawing. - Ӯ шино кардан ва расмкаширо дӯст медорад (她喜欢游泳和画画 Tā xǐhuān yóuyǒng hé huà huà).

He read the instruction, but he didn’t carry them out. - Ӯ дастурамалро хонда буд, лекин онро иҷро намекард (他读了指示，但没有执行 Tā dúle zhǐshì, dàn méiyǒu zhíxíng).

Пайвандакҳо тавассути аъзоҳои чидаи ҷумла истифода мешаванд, маҳз ба воситаи мубтадо, хабар, пуркунанда, муайянкунанда ва ҳол ифода меёбанд. Пайвандакҳо дар ҷумлаҳои мураккаби пайваст ва ҷумлаҳои мураккаби тобеъ истифода мешаванд. Ниҳоят, пайвандакҳо дар ҷумлаҳои пайрав истифода мешаванд. Пайвандакҳо робитаҳои синтаксисиро ифода мекунанд ва робитаҳои семантикиро байни ҷумлаҳои аъзои чида дар таркиби ҷумлаи содда баён мекунанд [5, 3, 8, 9].

Пайвандакҳои забони хитойӣ аз феълу зарфҳо сохта мешаванд. Масалан, пайвандаки шартии 要yao (агар) аз феъли          yao (хостан) сохта шудааст; пайвандаки мақсад 好 hao (барои) аз зарфи好 hao (хуб) бармеояд.

Аз рӯи дараҷаи грамматикикунонии пайвандакҳои забони хитойӣ онҳоро ба гурӯҳҳои зерин ҷудо кардан мумкин аст: пайвандакҳое, ки маънои лексикии ибтидоии худро пурра гум кардаанд (虽 sui аммо); пайвандакҳое, ки қисман маънои лексикии худро нигоҳ доштаанд (如果ruguo агар); пайвандакҳо-омонимҳои калимаҳои мустақилмаънои забони муосир (好hao хуб 好hao барои) ва ғ.

Саволро оиди таъсири талаботҳои синтаксисӣ ба ташаккулёбии пайвандакҳо дар мисоли пайвадаки 为了 weile дида мебароем.

Н.Я. Бичурин ҳанӯз соли 1835 дар китоби “Грамматикаи забони хитойӣ”- и худ гуфта буд, ки қисми зиёди пайвандакҳо дар забони хитойӣ аз ибораҳо сохта шудаанд, ё ин ки аз феълҳое, ки аз мавқеи ҷойгиршавиашон дар нутқ вазифаи пайвандакро иҷро мекунанд [6, 7]

Якчанд ҷумлаҳои аз рӯи сохташон гуногунро, ки дар он феъли 为了weile вомехӯрад, муқоиса мекунем.

1. 这是为了 适应 国家 日益增长的需要 （书）Zhe shi weile shiying guojia ri zengzhang de xuyao - Маҳз ҳамин қаноатмандии талаботи доимоафзудаистодаи давлатро таъмин мекунад.
2. -他为了 国家牺牲自己 （书）Ta weile guojia xi sheng ziji -Ӯ барои Ватан ҷони худро фидо мекунад.
3. -为了便大家彻底了解, 让我们再举出两个例子 （书）Weile pian dajia chedi liaojie, rang women zai juchu liang ge lizi - Барои ҳама то охир фаҳмиданаш, иҷозат диҳед боз ду мисол орем.

Дар мисоли якум 为了weile- феъл ба маънои хизмат кардан омадааст. Ин ҳиссаи мустақилмаънои нутқе, ки дар ҷумлаи содда ба вазифаи феъл омадааст. Дар мисоли дуюм 为了weile- ҳамчун пешоянди барои, ба хотири омадааст. Ин калимаи ёридиҳанда ба воситаи исм (при сушествителном) омадааст, ки функсияи ҳоли мақсадро иҷро мекунад. Ниҳоят, дар мисоли сеюм 为了weile- ҳамчун пайвандаки барои омадааст. Ин ҳам калимаи ёридиҳанда буда, қисми ҷумлаи мураккаби тобеъро якҷоя карда, робитаи мақсадро ифода мекунад.

1. Ashrapov, B. P. Consideration on the place and role of subordinate conjunctions in "Tuhfat- ul-khoni" by Muhammad Vafo Karminagi / B. P. Ashrapov // Bulletin of Tajik State University of Law, Business and Politics. Series of Humanitarian Sciences. – 2017. – No 4(73). – P. 101-109.
2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд-во «Советская энциклопедия». М., 1966.- 604с.
3. Ашрапов, Б. П. Грамматические особенности личных местоимений в "Тухфат-ул-хони" Мухаммада Вафаи Карминаги / Б. П. Ашрапов // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия гуманитарных наук. – 2015. – № 2(63). – С. 109-119.
4. Ашрапов, Б. П. Грамматические особенности числительних в таджикском литературном языке ХУIII в / Б. П. Ашрапов // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. – 2016. – № 4(49). – С. 194-200.
5. Ғиесов, Н. И. Вижагиҳои сарфӣ ва наҳвии пайвандакҳо дар забони адабии тоҷикии қарни XVIII (дар мисоли "Тӯҳфат-ул-хонӣ"-и Муҳаммадвафои Карминагӣ) / Н. И. Ғиесов, Б. П. Ашрапов // Ахбори Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Шуъбаи илмҳои ҷамъиятшиносӣ. – 2020. – No 1(259). – P. 280-287.
6. Горелов В. И. Союзы в сложном предложении современного китайского литературного языка. – М.; Изд-во ИМО, 1963. – 350 c.
7. Горелов В.И. Грамматика китайского языка.-Изд. 2-е, доп. и перераб. – М. Просвещение, 1982. - С.44.
8. Дмитренко В.А. Структурно-семантические особенности и функции сложных предложений и присоединительных конструкций с сочинительной связью (на материале диалогических текстов). Автореф. дис. канд. филол. наук. Одесса. 1989. - 17с.
9. Драгунов А.А., Чжоу Сунъюанӣ. Начальная грамматика китайского языка. R, 1934, - 5с.