Некоторые вопросы фонетики в процессе обучения арабскому языку

Омӯзонидани фонетикаи забони арабӣ ва ташаккули малакаи фонетикии донишҷӯён дар макотиби олӣ яке аз мушкилоте мебошад, ки он дар забоншиносӣ ба қадри кофӣ баррасӣ нашудааст, дар ҳоле ки масъалаҳои фонетикии забони тоҷикӣ пурра ҳаллу фасли худро наёфтааст. Мувофиқи таърифи пешниҳонамудаи Ф.М. Литвиенко [4], салоҳияти коммуникативӣ маҷмӯи донишҳо дар бораи низоми забон ва воҳидҳои он, «қобилияти омӯзандаи забон ба василаи воситаҳои он дар намудҳои гуногуни фаъолияти нутқ мувофиқи вазифаҳои коммуникативии ҳалшаванда муошират кардан, фаҳмидан, шарҳ додан ва ба вуҷуд овардани гуфтаҳои бо ҳам алоқаманд» -ро ифода менамояд.

Ҳадафи мақолаи мазкур таҳлили амалияи доир ба омӯзиши фонетикаи забони арабӣ дар макотиби олӣ мавҷудбуда мебошад. Вазифаҳои таҳқиқот аз омӯзиши адабиёти дарсӣ ва таҷрибаи таълими фонетикаи забони арабӣ, муайян кардани нуқтаи назари мухталиф дар мавзӯи пешниҳоди маводи фонетикӣ иборат мебошанд. Барои таҳлили адабиёти таълимӣ китобҳои дарсии забони арабии ҳам классикӣ ва ҳам муосир, ки дар доираҳои таҳсилотӣ маъмул мебошанд, интихоб карда шуданд. Таҳлили адабиёти дарсии забони арабӣ мавҷуд будани нуқтаҳои назари гуногунро ҷиҳати пайдарпайии воридкунии ҳуруфоти алифбои арабӣ, интихоби транскрипсия, муайян намудани ҳадди ақали талаффузи воҳиди нутқ, инчунин истифодаи муносибатҳои гуногун ҳангоми ташаккули малакаҳои фонетикиро нишон медиҳад. Ҳар яке аз мавқеъҳои номбурдаро муфассал мавриди баррасӣ қарор дода, аввалан дар тартиби вориднамоии ҳуруфоти арабӣ истода мегузарем.

Шиносоӣ бо ҳуруфи арабӣ бе вобастагӣ ба тартиби алифбоӣ дар китобҳои дарсии А.А. Ковалев ва Г.Ш. Шарбатов [1], В.Г. Лебедев ва Л.С. Тюрева [3], В.Э. Шагал ва ҳаммуаллифони ӯ [10], Б.З. Холидов [9] ва дигарон омӯзиши овозҳои арабӣ мувофиқи таснифоти маҳалли артикулятсияи онҳо татбиқ шудааст. Ҳамзамон, дар аввал овозҳое, ки аз ҷиҳати хусусиятҳои артикулятсионӣ ба забони модарии донишҷӯён наздик мебошанд, масалан [b], [t], [d], [n], [m], [f], [s], [z] ва ғайра, инчунин овозҳои садонок ворид карда мешаванд. Ҳангоми омӯхтани овозҳои номбурда гузариш аз забони модарии донишҷӯён таъсир мерасонад. Барои муқоиса ҳангоми ба роҳ мондани талаффузи овозҳои забони модарӣ дар муассисаҳои таҳсилоти томактабӣ, талаффузи овозҳо аз овозҳои садонок ва ҳамсадоҳои аз ҷиҳати артикулятсияи содда (м, п, б, в. ф) оғоз мегардад. Дар китобҳои дарсии дар боло зикршуда пайдарҳамии ҷоринамоии овозҳои арабӣ мувофиқи принсипи дидактикии дастрас будан татбиқ мешаванд: аз муайян ба номуайян, аз содда ба мураккаб. Муаллифони китобҳои дарсӣ С.А. Кузмин [2], Т.В. Оверченко [6], Б.З. Халидов [9] ва дигарон тартиби худро доир ба воридкуни ҳарфҳои арабӣ пешниҳод менамоянд. Дар китоби дарсии С.А. Кузмин [2] шиносоӣ бо алифбои арабӣ аз ҳарфҳое оғоз мегардад, ки танҳо ду тарзи навиштро доранд, (барои боқимонда ҳарфҳои арабӣ – чор тарзи навишт): [a], [w], [z], [r], [d], [z].

Дар китобҳои дарсӣ оид ба забони арабӣ истифода шудани транскрипсияҳои гуногун ҳангоми нақли ҷузъҳои забонҳои хориҷӣ ба назар мерасад, ки ба фикри мо, яке аз мушкилоти мубрами омӯхтани фонетикаи забони арабӣ мебошад. Масъалаи мазкурро муфассалтар баррасӣ менамоем.

1. Транскрипсия бо ҳуруфоти кириллӣ. Дар китобҳои дарсии даврони шӯравӣ, ки ҳамчун китобҳои дарсии классикӣ эътироф шудаанд (А.А. Ковалев ва Г.Ш. Шарбатов, В.Э. Шагал, Н.В.Юшманов ва диг.), нақли овозҳои арабӣ бо истифодаи транскрипсияҳои алифбои забони русӣ бо якчанд аломатҳои иловагӣ амалӣ мешаванд. Низоми транслитератсияи матнҳои арабӣ ва форсиро бо аломатҳои кириллӣ соли 1923 академик И.Ю. Крачковский ва профессор А.А. Ромаскевич таҳия намудаанд, дар доираи илмии Иттиҳоди Шӯравӣ стандарти дар воқеъ мавҷудбуда гардида, то ҳол дар тамоми фазои пасошӯравӣ ба таври васеъ истифода мешавад. Ҳамин тариқ, барои нақли овозҳои арабӣ муносибати ягона таҳия гардида буд.

2. Транскрипсия бо ҳуруфоти лотинӣ. Китобҳои дарсие пайдо мешаванд, ки муаллифони онҳо ҳангоми нақли овозҳои арабӣ транскрипсия дар асоси графикаи лотиниро истифода мебаранд (В.Г. Лебедева ва Л.С. Тюрева [3] О. И. Редкин [7], Н.В.Юшманова [11] ва дигарон).

Ҳамзамон, истифодаи транскрипсияи номбурда тағйирёбандагии нақли овоз ва фонемаҳои арабиро истисно намекунад. Ҳангоми таҳлили транскрипсия дар китобҳои дарсии В.Г. Лебедев, Л.С. Тюрева (Курси амалии забони адабии арабӣ. Курси муқаддимавӣ), Я.Ю. Ҷамил (Забони адабии арабӣ. Курси амалӣ) ва Н.В. Юшманов (Грамматикаи забони адабии арабӣ) тарзҳои гуногуни аз 28 овози мавҷудбуда транскрипсиякунии 7 овозҳои арабӣ муайян карда шудааст.

Дар садаи ХХ барои шакли навиштаҷоти арабӣ ба тавассути графикаи лотинӣ, ба истилоҳ, роматизатсияи забони арабӣ, кӯшиши зиёде ба харҷ дода шуда буд, аммо ҳеҷ яке аз низомҳои пешниҳодгардида стандарти аз тарафи умум эътирофгардида шуда натавонист. Комилан дар назар дошта мешавад, ки ҳангоми таҳияи китобҳои дарсӣ, интихоби транскрипсия аз кадомеро афзал донистани муаллифи китоби дарсӣ, аз созиши муайяни ҳайати омӯзгорону профессорони ин ё он мактаби олӣ вобаста мебошад.  

3. Транкрипсияи омехта маҷмӯи ҳарфҳои лотинӣ ва кириллиро дар бар мегирад. Ин намуди транскрипсия ғолибан дар дастури таълимии В.Г. Лебедев [3] ба назар мерасад, ки дар онҳо барои нақли овозҳое, ки дар забони русӣ ҳамтои худро надоранд, муаллиф ҳарфҳои лотинӣ ва юнониро мавриди корбарӣ қарор додааст. Овозҳои боқимонда бо транскрипсияи ҳарфҳои кириллӣ интиқол дода мешаванд. Ҳамин тариқ, масалан, калимаи قصير дар транскрипсия ба таври [qа си ии руⁿ] нишон дода шуда, калимаи كثير— [ка θи ии руⁿ] мешавад. Айни замон ҳангоми омӯзиши забони арабӣ аксаран дастурҳои таълимии аз тарафи ҳайати профессорону омӯзгорони мактаби олии муайян таҳиягардида истифода мешаванд. Бинобар ин, ба адабиёти дарсии гуногун рӯй оварда, донишҷӯ бо низомҳои мухталифи транскрипсия дучор мегардад, ки ҳар яке аз онҳо ҳуқуқи арзи вуҷуд дорад, аммо барои истифодабарӣ аз тарафи дигар макотиби олӣ маъмул ва ҳатмӣ намебошанд. Боиси қайд аст, ки ҳангоми омӯзонидани забони арабӣ тағйирёбандагӣ, аз ҷумла, истилоҳот ва тавсифот, хусусияти хоси он буда, ба хусус ҳангоми омӯхтани грамматика зоҳир мегардад.

Гуфтаҳои болоиро ҷамъбаст намуда, қайд мекунем, ки айни замон таълими фонетикаи забони арабӣ дар мактабҳои олӣ аз нуқтахои назари гуногун сурат мегирад, ки ин аз як тараф, гуногунрангии равишҳои баёни маводро татбиқ намуда, аз тарафи дигар набудани пойгоҳи ягонаи мафҳумҳоро нишон медиҳад. Вазъият ҳам барои омӯзгор, ки вобаста ба баёни маводи фонетикӣ маҷбур аст дар доираи як услуб адабиёти таълимиро интихоб намояд ва ҳам барои донишҷӯ, ки дар рафти шиносоӣ бо китобҳои дарсӣ оид ба забони арабӣ бо тафсирҳои гуногуни курси фонетикӣ дучор мегардад, мушкилоти муайянеро ба вуҷуд меорад. Аз ин хотир, дар таълими фонетикаи забони арабӣ омӯзгорон ба хулосае омаданд, ки бидуни транскрипсия омӯзонидани ҳарфҳо ва овозҳо мушкил аст. Донистани транскрипсияи ҳар як ҳарфҳо имконият медиҳад, ки овозҳои ба ҳам наздикро фарқ кунонида тавонанд.