Суффиксы лично-притяжательных местоимений в арабском и таджикском языках

Гарчанде забони арабӣ ба гурӯҳи забонҳои сомии оилаи забонҳои афроосиёӣ ва забони тоҷикӣ ба гурӯҳи забонҳои эронии оилаи забонҳои ҳиндуаврупоӣ дохил мешавад ва ин ду забон аз ҷиҳати фонетикӣ, лексикӣ ва грамматикӣ фарқ кунанд ҳам, умумияти онҳо низ вуҷуд дорад. Дар ҳар ду забон ҷонишинҳо ба предмет ва аломати онҳо ишора кунанд ҳам, вале онҳоро номбар намекунанд ё мазмуни онро муайян намекунанд.

Бояд қайд кард, ки дар ду забон ҳам забони тоҷикӣ ва ҳам забони арабӣ дорои ҷонишинҳои зеринанд:

Ҷонишинҳои шахсӣ:

Мо донишҷӯён ҳастем – نحن طلابٌ

Дар забони тоҷикӣ монанди забони арабӣ ҷонишинҳои шахсӣ вазифаи мубтадоро дар ҷумла иҷро карда метавонад. Дар забони арабӣ ҷонишинҳоро ба ду гурӯҳ ҷудо мекунанд [7, с. 372]:

• ҷонишинҳои ҷудоӣ, ки бо калимаҳои алоҳида ифода меёбанд.
• ҷонишинҳо пайваст, ки бо дигар аъзоҳои ҳиссаҳои нутқ омада, функсияҳои гуногунро ифода мекунанд.

Бояд зикр кард, ки замир (ҷонишин) исмест, ки барои мутакаллим (гӯянда) أنا ва نحن, барои мухотаб انت (ҷ. м.) ва أنت (ҷ.з.)…, барои ғоиб هو (ҷ.м.) ва هى (ҷ.з.)… кор фармуда мешавад. Ҷонишин ду навъ мешавад:

بارز – муайян

مستتر – пӯшида

Ҷонишини муайян, он чӣ ки навишта ва талаффуз карда мешавад, монанди: (تا) – ذهبت , أنا, نحن ва ғайра.

Ҷонишини пӯшида - исмест, ки навишта мешаваду талаффуз карда намешавад. Мисол: замири мустатир (пӯшида) дар феъли إفهم; дар ҷумлаи إفهم درسك

أنظر و اسمع و تعلم و إفتح قلبك، [7, 17]

Дар навбати худ замири муайян ду хел мешавад:

منفصل -алоҳида:

متصل -пайваст:

ва ҳамаи инҳо мабнӣ, яъне тағйирнопазир мебошанд.

بنتك فى الحفظ والصون, مع أمها [7,15]

 Духтарат сиҳату саломат ҳамроҳи модараш].

أنا عارفك و فاهمك, أنا خير من يقرأ داخل رأسك [7,16]

أنت تقصد الجدران لا القلب [7, 25]

- Зуд биё, духтарам, шом ҳам наздик расид, ман туро ба хонам бурда монда, ба масҷид меравам, – гуфт [3, 155].

 - Айб дар ту аст, ки писаратро насиҳат намекунӣ, айб дар туст, ки келинро ба худу писари худ ром намекунӣ, балки то ҷон дорӣ ба вайронии миёни онҳо мекўшӣ ва баъд аз он айбро ба ман ҳавола мекунӣ [3, с.159]; - Ҳеҷ ҷо не! – гуфта Ибод ба пеши падараш даромад [3, с. 159].

Дар ҷумлаҳои зикршуда, бандакҷонишинҳои -ам, -ат, -аш ҳам дар мисолҳои забони арабӣ ва ҳам дар мисолҳои забони тоҷикӣ бо исм ҳамҷоя навишта шуда, ки ҳар якеи он соҳибиятро ифода намудааст.

Бандакҷонишинҳои шахсӣ-соҳибӣ ҳам маънои семантикӣ доранд ва ҳам маънои грамматикӣ, онҳо ҳам соҳибият ва ҳам шахсро ифода мекунанд [1, 2, 3, 6, 14].

Дар забони арабӣ чӣ хеле ки зикр шуд, бандакҷонишинҳо дорои ҷинсу шумора мебошанд:

Аммо дар забони тоҷикӣ барои соҳибиятро фаҳмонидани исм ҷонишинҳои шахсӣ низ кор фармуда мешавад ва дар ин ҳолат низ мавқеи соҳибияти худро гум намекунад. Китоби ман - كتابي ;Хонаи мо – بيتي ; Мошинаи ӯ – سيارتى.

Чуноне ки дар боло қайд кардем, ҷонишинҳои забони арабӣ аз ҷиҳати сохт ва пайвастшавӣ бо дигар калимаҳо ба ҷонишинҳои пайваст (муттасила) ва ҷудоӣ (мунфасила) ҷудо мешаванд. Ҷонишинҳои пайваст бо калимаҳое навишта мешаванд, ки онҳо маънои якҷояро доранд. Ҷонишинҳои пайваст бо дигар ҳиссаҳои нутқ омада, вазифаҳои гуногунро иҷро менамоянд: Бандакҷонишинҳо чӣ тавре ки маълум гардид, аз рӯи падеж тағйир намеёбанд. Онҳо вазифаҳои пуркунанда ва ҳолро ифода карда метавонанд, яъне: - Бо феъл пайваст шаванд, вазифаи пуркунанда ифода мекунанд, мисол: لَقِيَكَ – ӯ туро пешвоз гирифт, رأيْتُهُ – Ту ӯро дидӣ [7, 374]. - Бо исм ва ё бо пешоянд ояд вазифаи падежи ҷар (родительный)-ро ифода мекунад, одатан бо исм меояд ва вазифаи соҳибиятро мефаҳмонад, мисол: كتابكَ – китобат ё китоби ту, بيْتُهُمْ – хонаашон ё хонаи онҳо.

Ҳар якеи ин бандакҷонишинҳо дар ҳар ду ҳолат шакли ягонаро дорад, аммо танҳо бандакҷонишини шахси якуми танҳо шакли худро дигар мекунад: - Агар бо исм ё бо пешояндҳо ояд шакли – ى , мисол: کتابى – китоби ман, مني – аз ман: - Агар бо феъл ояд, шакли نِى -ро қабул мекунад, мисол: لَقِينِي – Ӯ маро пешвоз гирифт.

Бандакҷонишинҳои -هُنَّ، -هُمْ ، -هُما، -هُ баъди - يْ، - يِ ، - ِ ҳаракати заммаро ба касра бармегардонад, мисол: فِى بيْتِهِمْ، عايْهِما، فى بَيْتِهِ، إليْهِنَّ

Бандакҷонишини шахси якуми танҳо ِى баъди ا ояд, шакли ىَ мегирад: ----- عَصاىَ асоям ё асои ман, خَطَياىَ - хатогиям ё хатогии ман.

Агар бандакҷонишини ِى ё َى баъди يَ ояд, он гоҳ ташдид талаффуз карда мешавад ва шакли ِىَّ ё َىَّ мегирад, мисол: عَلَىَّ (аз علىَ – бар ман), فِىَّ (аз فى – дар ман]).

Бандакҷонишинҳои – كُمْ ва هُمْ пеш аз “алифи васл, яъне ҳамзаи васл” шакли كُمُ ва هُمُ –ро гирифта метавонад, мисол: كتابُهُمُ الجَديدُ – китоби навашон ё китоби нави онҳо, بَيْتُكُمُ الكبيرُ – хонаи калонатон ё хонаи калони шумо.

Дар ин ҳолат бандакҷонишини هِمْ шакли هِمِ –ро қабул карда метавонад: فِى كتابِهِمِ الجديدِ дар китоби навашон ё дар китоби нави онҳо.

Дар забони арабӣ мо наметавонем ҷонишинҳои шахсиро ҳамроҳ бо исм истифода барем, зеро маънои соҳибиятро намедиҳад ва аз рӯи сохтори забони арабӣ ғалат ҳисобида мешавад. Ҳам дар забони арабӣ ва ҳам дар забони тоҷикӣ бандакҷонишинҳо пас аз исмҳои муайяншаванда меояд.

Ин китобам (китоби ман) аст – هذا كتابى

Ҷонишинҳои шахсӣ-соҳибии забони арабӣ ба вазифаи мубтадо меояд, агар бо исм пайваст шаванд, ба вазифаи пуркунанда агар бо феъл пайваст шаванд, ба вазифаи ҷузъи номии хабар меоянд, агар бо пешояндҳо оянд. Ин гуна ҳолат дар забони тоҷикӣ низ мушоҳида карда мешавад:

Қалами ман сабз аст (мубтадо) - قلمي أزرق

Муаллим аз ман дарсро пурсид (Муаллим маро дарс пурсид) (пуркунанда) – سألَنى المعلمُ الدرسَ

Муҳаммад аз ӯ китоб гирифт أخذ محمدٌ منهُ الكتابَ -

Ҷонишинҳои соҳибӣ дар забони тоҷикӣ маънои соҳибиятро мефаҳмонанд ва метавонанд бо исм якҷоя ва ё алоҳида навишта шаванд, аммо дар забони арабӣ бошад, ҷонишинҳои соҳибӣ танҳо бо исм пайваст навишта мешаванд. Бандакҷонишинҳои соҳибии арабӣ бо исм якҷоя навишта мешаванд, аммо ҷонишинҳои шахсӣ-соҳибии забони тоҷикӣ ҷудо ва ё пайваст навишта мешаванд.

1. Ashrapov, B.P. The Level of Usage of Particles in the historical work entitled as “Tuhfat-ul-khoni” by Muhammadvafoi Karminagi / B.P. Ashrapov // Филологический аспект. – 2022. – No 3(83). – P. 136-141.
2. Ashrapov, B.P. Некоторые соображения, связанные с морфологическими особенностями частиц таджикского литературного языка, относящихся к XVIII веку / Б.П. Ашрапов // Заметки ученого. – 2022. – № 3-2. – С. 53-56.
3. Айнӣ С. Одина.- Душанбе: Маориф ва фарҳанг, 2013. – 176 с.
4. Ашрапов, Б.П. Сравнительный анализ морфологических особенностей и уровня употребления полисуффикса -боши в таджикском литературном языке XVIII и XX вв / Б.П. Ашрапов // Актуальные исследования. – 2022. – № 12(91). – С. 38-40.
5. Ашрапов, Б.П. Сравнительный анализ морфологических особенностей кумулятивных союзов в таджикском, арабском и английском языках / Б.П. Ашрапов // Актуальные исследования. – 2022. – № 12(91). – С. 41-43.
6. Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик / Фонетика ва фонология: 3ҷ. - Душанбе: Дониш, 1985. - 356 с.
7. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческим освещение.- М: Восточная литература РАН, 2001. - 594 с.
8. Кузиева, Н.М. Грамматическая категория рода имён существительных арабского языка и способы его выражения на таджикском языке / Н.М. Кузиева // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. – 2014. – № 2(39). – С. 11-17.
9. Кузиева, Н.М. Категория числа в арабском языке и средства её обозначения в таджикском языке / Н.М. Кузиева, З. А. Низамиддинова // Матрица научного познания. – 2021. – № 7-2. – С. 50-58.
10. Кузиева, Н.М. Некоторое соображение с категории падежа в разных структурах языков / Н.М. Кузиева // Актуальные научные исследования в современном мире. – 2022. – № 2-6 (82). – С. 125-130.
11. Кузиева, Н.М. Сопоставительный анализ категории числа имен существительных в таджикском и арабском языках / Н.М. Кузиева // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. – 2014. – № 2(58). – С. 215-220.
12. Қосимова М.Н. Таърихи забони адабии тоҷик (асрҳои 9-10). Ќисми 1. – Душанбе, 2003. – 488 с.
13. Нигматов, Н.И. Арабские слова в «Диван»-е Алишера Навои / Н.И. Нигматов, Б.П. Ашрапов // Актуальные научные исследования в современном мире. – 2022. – № 2-6 (82). – С. 148-153.
14. Сиёев Б. Ташаккули ҷонишинҳо дар забони тоҷикӣ: дисс. ... док. филол. наук: 10.02.22 / Б.Сиёев . – Душанбе, 2003. – 435 с.