Сравнительный анализ употребления суффикса множественного числа -от в арабском и таджикском языках

Тавре ки маълум аст, ҷамъи занонаи солим дар забони арабӣ ба воситаи пасванди -от сохта мешавад. Дар забони арабӣ исмҳое, ки аломати занонаи то-и таънис (ة) доранд бо иваз кардани он ба -от (-ات) шакли ҷамъ мегиранд: مهندسات- مهندسة,.مكتباتٌ - مكتبة Инчунин баъзе исмҳо ин аломатро надоранд, аммо пасванди ҷамъбандии занонаи -от (-ات)-ро қабул мекунанд: زينبٌ -زيْنباتٌ; مُرضعٌ- مُرضعات. Баръакс, баъзе аз исмҳо аломати ҷинси занонаро доранд, аммо шакли ҷамъбандии онҳо тамоман дигар аст, бо мисолҳо муқоиса менамоем: امرأة (зан) – نساءٌ (занон); شاةٌ (меш, модабуз) - شِيَاهٌ ; أمَّةٌ(халқ) – أمَمٌ;

Дар забони арабӣ пасванди -от хусусият ва вазифаҳои хосе дорад, ки чунин исмҳоро ифода мекунад: а) исмҳои хоси занона, мисол: هندٌ (Ҳинд) – هندات, مرْيمُ (Марям) – مرْيماتٌ; б) исмҳои хоси мардонае, ки бо –ة (то-и таънис) ба охир мерасанд, мисол: طلحةُ (Талҳа) – طلحاتٌ; طرفة (Тарафа) – طرفاتٌ; в) исмҳои ҷинсе, ки бо –ة (то-и таънис) ба итмом мерасанд, мисол: حارة (маҳалла) – حاراتٌ; ضربةٌ (зарба) – ضرْباتٌ; г) исмҳои фоиле, ки –ة (то-и таънис) доранд ва маънои ҷинси занонаро ифода мекунанд, мисол: جالسةٌ (нишаста) – جالسات; معلمةٌ (муаллима) – مُعَلِّماتٌ; ғ) исмҳое, ки бар вазни فعّالةомада, ягон касбу кори доимиро мефаҳмонанд: خيّاطةٌ (дӯзанда) – جيّاطاتٌ; д) исмҳои нисбие, ки шакли ҷинси занонаро мефаҳмонанд ва бо пасванди –يَّةٌ ба охир мерасанд: مصْريَّةٌ (мисризан) - مصْريَّاتٌ [5, 275-276; 2; 6; 7; 8].

 Дар забони арабӣ вобаста ба садоноки охири исмҳо ҷамъи занонаи солим пасвандҳои –вот (-وات) ё -ёт (-يات) қабул мекунад: - агар дар исмҳое, ки пеш аз то-и таънис (ة) садоноки дарози ā омада бошад, ҳангоми ҳамроҳ намудани пасванди ҷамъбандии –от (-ات) ҳарфи решагии исмҳо барқарор мегардад: غزاة (ҳуҷум) решааш غزو –غَزَوات, صلاة (намоз) решаашصلو – صلواتٌ, مُلقاة (партофташуда) решааш لقِيَ – مُلتِقِيات; - агар исмҳо аломати занонаи алифи мақсура (ﹷى) дошта бошад: ذِكرَى – ذِكرَياتٌ ; حُمّى (табларза) - حُمَّياتٌ [4, ҷ.2, 23, 26]; - агар исмҳо бо аломатҳои занонаи алифи мамдуда ( ﹷاءٌ و ﹷاءُ) ба охир расида бошад, пас ҳамзаи охири калима ба و (вов) табдил меёбад: سماءٌ (осмон)سماوات - , аммо дар баъзе ҳолат ҳамза устувор боқӣ мемонад: صحْراءُ (биёбон) -صحراءات . Ин калима дар шакли صحراوات ё صحَارى низ ба маънии ҷамъ истифода бурда мешавад [3, ҷ.2, 25; 5, 274-275].

Ҷамъи занонаи солими забони арабӣ (–от) ҳамчун морфемаи ҷамъбандӣ, бо андаке тағйири вазифа дар забони тоҷикӣ, кам бошад ҳам, ба кор меравад: ҳайвонот, хаёлот, наботот, маҳсулот [11, 29], мисол: ... деҳқонони дар он ҷо киштукоркунанда тамоман бе ҳайвоноти корӣ буда ва фақат бо каланду бел заминҳои маита (мурда)–ро кор карда гашта буданд [1, ҷ.1, 79]. Дар таркиби луғавии забони тоҷикӣ мо ба калимаҳои фаровоне дучор меоем, ки аслан тоҷикӣ мебошанд ва ба монанди ҷамъбандии занона бо воситаи пасванди –от (-вот, -ҷот) ҷамъбандӣ мешаванд. Масалан, боғ - боғот, деҳ - деҳот, сабза - сабзавот, навишта - навиштаҷот; мева – меваҷот, нигориш – нигоришот,фармоиш – фармоишот, супориш – супоришот ва ғайра. Мисол: Мехостам бидонам, шумо дар нигоришоти банда чӣ чизи хилофи шаръ ва дин мушоҳида кардед? – сари сӯҳбатро боз кард шоир [10, 23]; Инҳо гоҳ-гоҳ дар фурсатҳои мусоид ба наздатон мераванд, хабар мегиранд, фармоишоти шуморо баҷо меоранд... [10, 229].

Аммо роҷеъ ба ин масъала муаллифони китоби «Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик» бар ин назар ҳастанд, ки калимаҳои деҳот, сабзавот, боғот ба тағйироти маъноӣ дучор шудаанд [4, 101; 13; 14; 15; 16; 17]. Чунончи, калимаи деҳот на танҳо ба маънои деҳаҳо, балки ба маънои исми ҷомеъ низ истифода мешавад, мисол: Дар деҳот ҳар вақт дар миёни падарам ва имомҳо ҷанҷол мехест, лекин ӯ аз ин ҷанҷолҳо ғолиб шуда мебаромад [1, ҷ.1, 123]. Ба ҳамин монанд калимаҳои сабзавот ва навиштаҷот низ ба маънои исми ҷомеъ мушоҳида мешаванд, ки аз ин сабаб онҳо аз шаклҳои ҷамъи сабзаҳо ва навиштаҳо фарқ мекунанд: агар сабзаҳо танҳо навъи алафро фаҳмонад, сабзавот маънии васеътар дошта, на танҳо кабудӣ, балки дигар навъи маҳсулоти обчакориро маънидод мекунад, мисол: Заминҳои ин деҳа ҳосилхез буда, дар онҳо киштҳои гуногун мерасиданд ва аз шолӣ гирифта то сабзавот, ки киштҳои серобиталаб мебошанд, дар ин деҳа кишта мешуданд [1, ҷ.1, 12; 10, 119].

Мо ақида дорем, ки - мегӯяд академик М.Шукуров - дар аксари ин гурӯҳи калимаҳо илова шудани пасванди –ҳо нодуруст аст. Масалан, калимаи таҳқиқ исми танҳо ва таҳқиқот ҷамъ аст, барои ҷамъбандӣ таҳқиқҳо гуфтан мумкин аст, аммо таҳқиқотҳо гуфтан ҷоиз нест, зеро барои ҷамъбандии дубора намудан эҳтиёҷ намемонад [12, 275]. Аммо баъзе калимаҳо, ба монанди ташкилот ва маълумот шакли ҷамъбандии арабии –от-ро гирифта бошад ҳам, дар забони тоҷикӣ маънои танҳоро ифода мекунанд. Масалан, Аммо ӯ ба таълимоти падараш гардан намефуровард ва корҳои падараш фармударо, ки ба кандакорӣ оид буданд, қасдан вайрон мекард [1, ҷ.1 60]. Лекин дар солҳои охир дар матбуоти даврӣ истифодаи чунин калимаҳо бисёр ба назар мерасанд, зеро пасванди –от дар забони тоҷикӣ хусусияти калимасозӣ пайдо кардааст: таълимот, ташкилот, матбуот, хароҷот, мақомот, изҳорот, иншоот, музофот [11, 29]. Пас ба ин гуна калимаҳо пайваст намудани пасванди –ҳо ҷоиз аст: Ин кор бо намуна гирифтан аз қозӣ Сафӣ ба ҳамаи қозиҳои музофотҳои Бухоро одами умумӣ шуда рафт [1, ҷ.1, 78]. Забоншиноси тоҷик Ҳ.Маҷидов дар ин хусус чунин иброз доранд, ки “забони арабӣ на фақат калимаҳои фаровонро ба забонамон додааст, як андоза ба тавассути онҳо ба системаҳои овозӣ ва грамматикии забонамон ҳам таъсири худро гузоштааст... Таъсири ин забон ҷо-ҷо дар сатҳи морфологӣ ҳам ба назар мерасад. Бо пасвандҳои “-ан”, “-ат” (“-ят”), “-от” (-вот, -ҷот) ва амсоли инҳо ба вуҷуд омадани калимаҳои нав аз ҳисоби решаҳои тоҷикӣ аз ҷумлаи ҳамин гуна таъсир аст” [9, 130].

Ҳамин тавр, шакли ҷамъбандии солими занонаи забони арабӣ бо илова намудани садоноки дарози–ات сохта мешавад ва муодили он дар забони тоҷикӣ пасвандҳои -он, -ҳо (-ён, -гон, -вон) мебошад, ки дар охири исмҳои танҳо гузошта мешаванд.

1. Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷ.1 - 2. Душанбе: Адиб, 1990. 252 с.
2. Ашрапов Б.П. Употребление производных арабских наречий в таджикском литературном языке XVIII-го века. // Заметки ученого. 2022. № 2. С.42-45.
3. Ғалойинӣ, Мустафо. Ҷомеъу-д-дурусу-л-арабия. 3ҷ. - Бейрут: Мактабату-л-асрия, 1993. - Ҷ.1. 226 с., Ҷ.2. 337 с., Ҷ.3. 291 с.
4. Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. [2] Фонетика ва морфология. Ҷ. 1. - Душанбе: Дониш, 1985. 356 с.
5. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческим освещении. - М.: Восточная литература РАН, 2001. 594 с.
6. Кузиева Н.М., Низамиддинова З.А. Категория числа в арабском языке и средства её обозначения в таджикском языке. // Матрица научного познания. 2021. № 7-2. С.50-58.
7. Кузиева, Н.М. Сопоставительный анализ категории числа имен существительных в таджикском и арабском языках. // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. 2014. № 2(58). С.215-220.
8. Қӯзиева Н.М. Роҷеъ ба таърихи пайдоиши падеж дар забонҳои арабӣ ва тоҷикӣ. // Паёми Донишгоҳи миллии Тоҷикистон. Бахши илмҳои филологӣ. 2022. №4. C.75-80.
9. Маҷидов Ҳ. Забони адабии муосири тоҷик. / Луғатшиносӣ. Ҷ.1. - Душанбе, 2007. 243 с.
10. Улуғзода С. Фирдавсӣ. – Душанбе: Адиб, 1988. 272 с.
11. Ҳалимов С., Шукурова К. Забони ҳозираи тоҷик (ҳиссаҳои номии нутқ). Китоби дарсӣ. - Душанбе: Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон, 1988. 100 с.
12. Шакурӣ, Муҳаммадҷон. Ҳар сухан ҷоеву ҳар нуқта мақоме дорад (нашри севум). - Душанбе: Ирфон, 2005. 400 с.
13. Шодиходжаева М., Кузиева Н.М. Суффиксы лично-притяжательных местоимений в арабском и таджикском языках // Актуальные исследования. 2022. № 16(95). С.36-38.
14. Ashrapov B.P. The Level of Usage of Particles in the historical work entitled as “Tuhfat-ul-khoni” by Muhammadvafoi Karminagi. // Филологический аспект. 2022. №3 (83). P.136-141.
15. Ashrapov B.P. The level of usage of the suffix -он/-s/-es in the Tajik literary language referring to the XIX-th century. // Оригинальные исследования. 2022. Vol.12. №4. P.172-177.
16. Ghiyosov N.I., Kuzieva N.M. The cases in the different structured languages. // Herald of the Pedagogical University. 2022. No 1(96). P.52-56.
17. Kuzieva N.M., Ashrapov B.P. The Level of Usage of Arabic Preposition "maa=with, together" in the Tajik Literary Language Referring to the XIX-th Century. // Тенденции развития науки и образования. 2022. №85-5. P.66-68.