Шет тілінде сөйлеу құзыреттілігін меңгеру тек өз ойларын, ниеттерін, тілектерін білдіру қабілетін ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың сөйлеуін түсіну қабілетін де қамтиды. Сондықтан сабақтың бастапқы кезеңдерінде шет тілін оқытудың бірінші кезектегі міндеттеріне оқушылардың шет тіліндегі дискурсты қабылдауы мен түсінуін қалыптастыру кіреді. Мұндай шеберлік"тыңдау" терминімен белгіленеді. Тыңдауды үйрену тілдік бірліктердің дыбыстық үлгілерін есте сақтаудан және оларды сөйлеу ағымында танудан басталады. Алғашқы сабақтардан бастап балаларды мұғалімнің немесе диктордың айтқанын мұқият тыңдауға, яғни оқушыларда тыңдау мәдениетін қалыптастыруға үйрету керек.
Бастауыш мектепте тыңдау тек оқу мақсаты ретінде ғана емес, сонымен қатар шет тілінің дыбыстық жағын, оның интонациясын игеруге мүмкіндік беретін "қуатты" құрал ретінде әрекет етеді. Тыңдау арқылы лексикалық материал мен грамматикалық құрылымдар игеріледі.
Шет тілдерін оқыту әдістемесінде бірінші болып "тыңдалым" терминін 1930 жылы американдық психолог Дон Браун Teaching Aural English еңбегінде енгізді. Осы уақыттан бастап тыңдауды үйренуде кездесетін қиындықтармен белсенді жұмыс басталды. Зерттеушілердің тыңдау процесіне осындай аса назар аударуын, сөйлеуді есту арқылы қабылдауға үйрету шет тілін оқыту әдістемесіндегі басым бағыт болғанын және болып қала беретіндігімен түсіндіруге болады. Ресейде бұл терминді алғаш рет М. Тореза атындағы Мәскеу мемлекеттік Шет тілдері педагогикалық университетінің доценті қолданды. З. А. Кочкина [5]. Кочкина тыңдаудың негізгі принциптерін анықтады:
- Сөйлеу барысын аудармасыз түсінуге ұмтылу.
- Шет тіліндегі сөйлеу қарқынын ана тіліндегі сөйлеу қарқынына біртіндеп теңестіру.
- Бір мәтінді бірнеше рет қайталаудан гөрі, тыңдау кезінде әртүрлі мәтіндерді қолдану.
З. А. Кочкина тыңдауды "тыңдалып жатқан сөйлеуді қабылдау және түсіну процесі"деп анықтады. "Тыңдау" терминінің кеңейтілген анықтамасы Г. В. Рогова мен И. Н. Верещагинаның еңбектерінде-есту арқылы қабылданатын түсінік, перцептивті болып табылатын сөйлеу, ақыл-ой, мнемикалық белсенділік ретінде ұсынылды. "Перцептивті екендігінің – себебі қабылдау жүзеге асырылады; ойлау – өйткені оны орындау негізгі ойлау операцияларымен байланысты; талдау, синтез, индукция, дедукция, салыстыру, абстракциялау, нақтылау және т. б.; мнемикалық – өйткені ақпараттық белгілерді оқшаулау және ассимиляциялау, бейнені қалыптастыру, тану, танып жадта сақталған стандартпен салыстыру нәтижесінде пайда болады" [8, б.117].
Н. Д. Галскова мен Н. И. Гез тыңдауды "ауызша сөйлеу хабарламасындағы ақпаратты қабылдау, түсіну және белсенді өңдеумен байланысты күрделі рецептивті ойлы-мнемикалық әрекет" деп анықтады [2, б. 161]. Яғни, олардың анықтамасында Г. В. Рогова мен И. Н. Верещагина атап өткен осы қызметтің бірдей компоненттері көрсетілген.
Біздің ойымызша, «тыңдау» терминінің толығырақ анықтамасын Д. М. Ширинбергтің "тыңдау-қабылдаудың күрделі ойлау процесі, белсенді сөйлеуді тану соған байланысты алынған ақпаратты қайта өңдеу, аудитордың лингвистикалық прагматикалық тәжірибесі және ішкі ой тілінде қабылданған ақпаратты бағалау" деп анықтауы [7]. Д. М. Шринберг, жоғарыда аталған зерттеушілерге қарағанда, тыңдалымның реципиенттің лингвистикалық прагматикалық тәжірибесіне тәуелділігіне аса назар аударды.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан біз тыңдалымды тек есту деуге болмайтынын көреміз. Мұндай көзқарас бірқатар шетелдік зерттеушілердің еңбектерінде көрініс тапты. С. Ландстин атап өткендей, тыңдау – бұл біздің санамыздағы сөйлеу, мағынаға айналатын өте күрделі интерактивті процесс [9]. Тағы бір американдық зерттеуші П. Д. Пирсон тыңдау когнитивті процестермен басқарылатын фонология, синтаксис, семантика, мәтіндік құрылым туралы білімді қажет етеді [10].
К. Рональд пен Х. Роскелли тыңдауды болжау, гипотеза құру, тексеру, түзету, жалпылау сияқты компоненттерден тұратын белсенді процесс ретінде анықтайды [11]. Бұл компоненттер оқу мен жазуға да тән. Зерттеушілердің пікірінше, тыңдау екі жақты келесі кезеңдерден тұратын процесс:
- Қабылдау.
- Декодтау.
- Түсіну.
Сонымен, жоғарыда келтірілген анықтамалардан айқындалғандай, тыңдау күрделі болып табылатын, тиімділігі тиісті оқыту әдістерін әзірлеуді қажет ететін процесс.
Шет тілдерін оқыту процесінде тыңдаудың рөлін жете бағаламау тілдік дайындықтың сапасына кері әсер етуі мүмкін. Тыңдалым - шет тілдері оқытылып келе жатқан өткен жылдарда білім беру бағдарламаларында бұл дағдыға жеткілікті көңіл бөлінбеген сөйлеу әрекетінің түрі. Өкінішке орай, бұл үрдіс қазіргі уақытта да жалғасуда. Мектептерде де, жоғары оқу орындарында да тыңдалым грамматика, жазылым және оқылымнан кейінге қалып келе жатқан дағды, керісінше, тыңдалым арқылы тыңдалымдағы жеке сөздер мен лингвистикалық формулаларды қолдану арқылы оқушыларды табиғи түрде шет тілінде сөйлетуге жеткізуге болады: олар бірте-бірте шет тілінде сөйлеу қабілеттерін бір-бірімен әртүрлі тақырыптарда сөйлесу арқылы дамытады.
Шет тілін оқытудың бастапқы кезеңінде тыңдаудың маңыздылығы, дәл осы кезеңде шет тілдік құзыреттерді одан әрі дамыту және жетілдіру үшін қажетті коммуникативтік құзыреттілік негіздері қалыптаса бастауымен де байланысты. Алғашқы сабақтардан бастап оқушылар мен студенттерді мұғалімнің немесе басқа шет тілінде сөйлейтін адамның сөйлеуін мұқият тыңдауға үйрету керек, осылайша тыңдау мәдениетін ояту керек.
Сонымен қатар, тілді оқытудың бастапқы кезеңдерінде тыңдау тек оқу мақсаты ғана емес екенін атап өткен жөн. Бұл шет тілінің фонетикалық аспектісін, оның интонациясын ,ырғағын, әуенін игеруге көмектесетін құрал. Сөзсіз, тыңдау лексикалық және грамматикалық материалды игеруге көмектеседі.
Шет тілін оқытудың бастапқы кезеңіндегі тыңдауды оқыту мақсаттарының ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- Дискурсивті құзыреттілікті дамыту.
- Қажетті қабілеттер мен психикалық функцияларды дамыту.
- Дискурсивті материалды есте сақтау.
- Бір рет тыңдағаннан кейін сөйлеудің мағынасын түсіну қабілетін қалыптастыру.
- Дискурс мазмұнындағы негізгі және екінші реттік қабілетін қалыптастыру.
- Есту жады мен есту реакциясының дамуы.
- Шет тілінің фонетикасын, оның фонемалық құрамы мен интонациясын, ырғағын, екпінін, әуенін меңгеру.
Тыңдалым тапсырмаларын орындау кезінде оқушыларда қажетті басқа да дағдылар мен қабілеттерді дамыту:
- Дискурстың мазмұнын болжау.
- Бейтаныс сөздердің мағынасын және сөз тіркестерін болжау.
- Өзінің танымдық білімін, түсіну үшін негіз ретінде пайдалану.
- Сөйлеушінің сөйлеу тақырыбына қатынасын түсініп сөйлеу.
- Тыңдалым кезіңде мәтін бойынша тыңдап отырып, жазбалар жасай білу.
- Сөйлеушінің сөйлеуіндегі интонация мен стрессті түсіну.
Тыңдауды типологияландыру мәселесі шет тілдерін оқыту әдістемесінде екі ұшты болып қала береді. Әдетте, шет тіліндегі мәтінді тыңдауға арналған барлық тапсырмалар И.Л. Бим [1], ұсынған классификацияға негізделген.:
- Толық түсінікпен.
- Негізгі мазмұнды түсінумен.
- Таңдамалы түсінікпен.
И.А. Зимнейдің функционалдық бағыты бойынша классификациясы, тыңдалымның мақсаты бойынша ерекшелеп таралды:
- Дыбыс ағынын анықтау.
- Аудиттелетін бірліктердің мәнін қабылдау.
- Аудиторлық мәтінде маңызды ақпаратты анықтау [4].
Тыңдауды үйрену кезінде студенттер семантикалық мазмұнды қалыптастыру және естігендерін түсіну процесіне белсенді қатысады. Олар мұны тек сөйлеушінің сөйлеуін қолданған кезде ғана емес, сонымен қатар қоршаған әлем туралы білімдерінің арқасында, сондай-ақ контекстік белгілер арқылы жасайды, оларға мыналар жатады:
- Сөйлеушінің коммуникативті ниетін болжау.
- Не еститінін болжау.
- Сөйлеушінің дауысы, мимикасы және қимылдары.
- Мұғалімнің тыңдалымға қойған мақсаттары мен міндеттері.
- Түсінуге ықпал ететін басқа құралдар (дидактикалық карточкалар, иллюстрациялары бар оқулықтар, плакаттар, нақты заттар, CD аудио жазбалары және DVD бейне жазбалары).
Тыңдауды студенттерді қызықты және мағыналы контексттерге баули отырып, әр түрлі формада жүргізуге болатындығын атап өткен жөн. Тыңдау арқылы оқушылар мен студенттер шет тілінің дыбысталуы, ырғағы және интонациясымен танысады. Сонымен қатар, аудио тыңдалым тыңдаушы жауап қатпас бұрын сөйлеуші тарапына ауызша емес реакция жасауға мүмкіндік береді. Тыңдау сонымен қатар сөйлеушінің сөйлеуін ауызша емес тануға, түсінуге мүмкіндік береді. Сабақ кезіндегі қарым-қатынас тыңдаудың оқушылар үшін негізгі көзі болып табылады. Сабақ барысында мұғалім нұсқаулар береді, әртүрлі тапсырмалардың орындалуын ұйымдастырады және бақылайды, ескертулер жасайды, оқушыларды қолдайды және мақтайды. Бұл іс-әрекеттер кезінде шет тілін қолдану қажет. Ағылшын тілі сабағында қолдануға болатын кейбір сөз тіркестерінің мысалдары:
Take your seats, please. - Өз орныңызға отырыңыз, өтініш.
Diyas, eyes on your own book. - Диас, өз кітабыңызға қараңыз.
Does anyone know the answer to my question? - Менің сұрағымның жауабын кім біледі?
Don’t everybody speak at once. Raise your hand if you know the answer. - Бәріңіз бірдей айқайламаңыздар. Егер жауабын білетін болсаңыз, қолыңызды көтеріңіз.
No talking, please. - Сөйлеспеңіз.
Pay attention, please. – Назар аударыңыз, өтінемін.
Сабақ кезіндегі қарым-қатынас барысында, қайталау және жаттығулар кешенінің көмегімен оқушылардың біртіндеп түсінуі және де сұрақтарға, өтініштерге және басқа да сөйлеу актілеріне жауап беру қабілеті дамиды. Сабақты жүргізу үшін қажетті лексиканы үнемі қайталай отырып, мұғалім оқушыларда белсенді сөздіктерін кеңейтуге қол жеткізе алады. Лексикалық бірліктер біртіндеп түсінікті болады бастайды және сабақтың ажырамас компоненті ретінде қабылданады.
Сонымен қатар, тыңдауды үйрену кезінде келесі формаларды қолдануға болады:
- Әңгімелер құрастыру.
- Ойындар.
- Сахналау.
- Рифмалар.
- Өлеңдерді оқу.
- Әндерді орындау.
- Басқа пәндердің материалдарын пайдалану.
Тыңдауды оқытудың өте тиімді түрлеріне, әсіресе мектептің бастауыш сыныптарында ойындар жатады, өйткені ойындар ақыл-ой әрекетін белсендіреді және оқу процесін мейілінше қызықтыруға мүмкіндік береді, ал оқу барысындағы туындайтын қиындықтар оқушылар үшін жеңіл жолмен әлдеқайда қызықты болып шешімін табады [3, 10]. Мысалы, "тамақ" тақырыбындағы лексиканы бекіту үшін бәріне балалық шақтан белгілі болатын мысалы, "жеуге жарамды-жеуге жарамсыз" аудиолық ойынын ойнатуға болады. Әр оқушыға карточкалар беріледі. Мұғалім заттарды немесе олардың суреттерін көрсетіп: "We can eat butter. We can eat jam. We can eat cheese. We can eat chalk» дейді. Жеуге жарамды зат туралы айтқанда, оқушылар қолдарын көтереді. Егер оқушы жеуге болмайтынын айтқан кезде қолын көтерсе оқушы карточканы беруі керек. Көбірек карточкалары бар адам жеңіске жетеді.
Оқытудың бастапқы кезеңінде, командаларды қолдана отырып ойнау да қызықты болады. Мұғалім қағаз парақтары мен түрлі-түсті қарындаштарды таратады. Оқушылар оқытушының командаларын немесе тыңдалымдағы командаларды мұқият тыңдауы керек, соған сәйкес парақтың белгілі бір жеріне қажетті элементтің суретін салады және оны қажетті түске бояйды:
«Please, draw a small house in the middle. Colour the house red. Colour the roof brown. The house has 4 windows and two doors. You can see trees near the house. Draw a dog behind the house».
Айта кету керек, балаларда тыңдау дағдысы сөйлеу дағдыларына қарағанда ертерек дамиды. Сондықтан баланың өнімді құзыреттілігінен жоғары дәрежедегі тілге енгізу пайдалы, егер баланың түсінігі мимика, суреттер сияқты құралдар, әрекеттермен сүйемелденетін болса.
Тыңдауды үйренудің басынан бастап мәтіндердің әртүрлі түрлерін қолдану өте маңызды, мысалы: нұсқаулар, өлеңдер, әңгімелер, әндер, диалогтар, сипаттамалар сияқты. Білім алушылардың сенімін қалыптастыру және оларға әр сөзді міндетті түрде түсінбей-ақ табысты тыңдаушы бола алатын көрсету маңызды.
Тыңдалым мәтіндері 3 кезеңде орындалуы керек.
- Тыңдауға дейінгі кезең. Тыңдау алдында мұғалім оқушының мәтінді тыңдауға деген ұмтылысын қалыптастыруға жағдай жасайтын қызықты әңгіме айту керек. Мұғалім тыңдаудың мақсаты мен міндетін белгілеуі керек. Осы кезеңде: тақтамен, үлестірмелі материалдармен жұмыс және тірі байланыс жасауға болады. Негізгі міндеттер-жаңа лексикамен танысу және оқушылардың назарын аудиотексті одан әрі тыңдауға аудару.Оқушылардан мәтіннің тақырыбын, мазмұнын болжауды сұрауға болады. Аудио мәтінге дейінгі қызықты әңгімені қолдана отырып, оқушылар ақпаратты жақсы қабылдайды және олардың назары алдағы тыңдауға жақсы бағытталады.
- Тыңдау кезеңі. Тыңдау кезінде қосымша дағдыларды дамыту үшін студенттер бір немесе бірнеше әрекеттерді орындайды: жалпы түсінік қалыптастыру үшін тыңдау және тыңдау мәтінінің негізгі идеяларын анықтау үшін тыңдау; нақты ақпаратты алу және егжей-тегжейлерді түсіну үшін тыңдау; ләззат алу үшін тыңдау; зейінді дамыту үшін тыңдау. Бұл кезең аудио мәтінді бірнеше рет тыңдау мүмкіндігін жояды. Мәтінді екі реттен артық тыңдауға болмайды. Әр тыңдау оқушылар алдында әртүрлі міндеттер қоюды көздейді.
- Тыңдаудан кейінгі кезең. Тыңдаудан кейін білім алушылардан мәтіннің мазмұнын баяндауды, мәтінде қамтылған лексиканы қолдана отырып өз пікірін білдіруді сұрау керек. Осылайша, бұл кезең тыңдалған мәтінді түсінуді бақылаумен байланысты, Н. Д. Галскова мен Н. И. Гездің пікірінше, оның бірнеше деңгейлері бар: фрагментті, жалпы, толық сыни түсінік [2, б.188].
Үшінші кезеңде тапсырмалар білім алушылардың мәтінге дейінгі тыңдау кезеңінде алдына қойылған мақсаттарын ескере отырып таңдалады . Мысалы, оқушылардың мәтін туралы жалпы түсінігін сұрап тексеруге болады: жалпы сипаттағы сұрақтарға мәтіннің мазмұнына қарай жауап беру; мәтіннің негізгі мазмұнын қазақ тілінде беру; мәтін тақырыбын анықтау; қағазға мәтіннің мазмұнын бейнелеу және т. б. Мәтінді толық түсінуін тексеруге мынандай тапсырмаларды қолдануға болады: мәтінге бойынша шет тілінде түсінік айту; мәтін кейіпкерлерінің әрекеттерін бағалау; бос орындарды толтыру; диалог құру; мәтінді әр түрлі критерийлер бойынша бағалау (қызықты, маңызды, пайдалы, танымдық және т.б.).
Тыңдау оқушылар үшін сөйлеу әрекетінің ең қиын түрлерінің бірі болып қала беретінін ескеру қажет. Парадоксальды түрде, түсіну сөйлеуден гөрі қиын болып табылатын қабілет. Оқушылар үшін шет тілін есту арқылы қабылдау қиын кедергі болып көрінеді, өйткені мәтіннен кейінгі тапсырмаларды орындау қажеттілігі психикалық, шамадан тыс қысымға әкеледі, ал қиындықтардың туындауы – ішкі мотивацияның жоғалуы, мұндай жұмысқа теріс көзқарас қалыптастырады.
Тыңдауды үйренудегі қиындықтар, әдетте, топтардағы әртүрлі балалардың, есту, көру және есте сақтау деңгейлеріне байланысты болады. Мұның бәрі аудио мәтіндердің сипатын анықтауды, жаттығуларды ерекшелігіне қарай таңдауды және оларды орындау әдістерін талап етеді. Мұғалім оқушылардың психикалық ерекшеліктерін, олардың тез шаршауға бейімділігін түсінуі керек. Назарларын аударту үшін көрнекілік элементтері бар жаттығуларды қолдануға болады, мысалы, мультфильмдер, мультимедиялық презентациялар, бейнелер және т. б. Сонымен қатар, оқушыларға ұсынылатын аудио мәтіннің мөлшерін есте сақтауыңыз керек. Шет тілін үйренудің бастапқы кезеңінде тыңдауға енгізілген лексикалық бірліктер көлемі, 100-ден аспауы керек.
Психологиялық қиындықтардан басқа, тыңдауды оқыту тілдік сипаттағы мәселелермен бірге жүреді, олардың ішінде фонетикалық, лексикалық және грамматикалық мәселелерді атап өтуге болады.
Сонымен, қабылдау мен түсінудің қиындығы ретінде сөйлеушінің жеке сөйлеу тәсілін көрсетуге болады. Шет тілінде сөйлейтін тіл иелерінің сөйлеуін қабылдаудағы қиындықтарды жеңу үшін оқудың басынан бастап тіл иелерінің сөйлеуін мұғалімнің сөзімен алмастырмай шынайы мәтіндерді қолдану қажет. Сондай-ақ, әр түрлі жыныстық және жас ерекшеліктерімен сөйлеушілер оқыған мәтіндерді таңдау керек, өйткені білім алушы неғұрлым әр түрлі тіл иелерін көбірек тыңдаса, соғұрлым жеке сөйлеу тәсіліне оңай бейімделеді.
Аудио мәтіндерді түсінбеу себептерінің бірі ретінде, студенттер көбінесе аудио мәтінде бейтаныс сөздердің болуын атап көрсетеді. Бұл мәселені шешу үшін студенттерге мәтіннің мазмұнын түсінуге көмектесу керек, егер таныс емес лексикалық бірліктер болса тұтас мағынада түсінуіне жағдай жасау қажет. Дұрыс немесе дұрыс емес қабылданған лексикалық бірліктерді, білім алушылар ықтималдылықты болжау механизмінің әсерінен болжап табуы керек, сондықтан осы механизмді қалыптастыру маңызды.
Шет тілін қабылдау және түсіну кезіндегі грамматикалық қиындықтар ана тіліне тән емес грамматикалық формаларға байланысты. Осы қиындықтарды жеңу үшін интонацияны барабар қабылдау дағдыларын дамытуға, аудио мәтінді бөліктерге бөлуге мүмкіндік беретін үзілістер мен логикалық стресске назар аудару керек.
Осылайша, тыңдау шет тілдерін оқыту әдістемесіндегі өте өзекті бағыт болып табылады, өйткені ол сөйлеудің барлық түрлерімен тығыз байланысты және онсыз шет тіліндегі дискурстың толық өндірісі мүмкін емес. Ықпалды зерттеулерге қарамастан, тыңдау әлі де дискурсивті қызметтің толық зерттелмеген түрі болып қала береді және жаңа зерттеулерді қажет етеді соның ішінде тиімді әдістерді әзірлеу салаларына байланысты.
