Сравнительный анализ морфологических особенностей таджикско-английских производных глаголов (на примере глагольных приставок)

Маълум аст, ки феълҳои тавассути пешванд ва пасвандҳои калимасозии феъл сохта шудаанд, феъли сохта ном доранд. Вандҳои калимасоз, на танҳо маънии луғавии феълҳоро тағъир медиҳанд, балки баъзе аз онҳо тобишҳои грамматикӣ низ ба вуҷуд меоранд. Дар забони ҳозираи тоҷикӣ бо пешвандҳо сохта шудани феълҳо басо сермаҳсул набошад ҳам, аҳамияти калимасозии онҳо зиёд аст [1-6].

1. Пешванди бар-. Ин пешванд дар феъл маънои ба боло, ба рӯй ва сатҳ ҳаракат доштан ва ба ақиб гаштанро дорад. Мисол: гаштан - баргаштан, дамидан - бардамидан, доштан - бардоштан, ниҳодан - барниҳодан, овардан - баровардан, омадан - баромадан, хостан – бархостан [7, 8].

Зи рӯи дашт боде тунд бархост,

Ҳаворо кард бо хоки замин рост.

(Куллиёт, ҷилди 1 Низомии Ганҷавӣ.)

Мардум аз подшоҳи одил мамнун шуда, хона ба хона хурсандона баргаштанд.

Пешванди бар- дар баъзе феълҳо тобише ба вуҷуд оварда, маънои луғавии феълҳоро тағъир медиҳад. Мисол: задан - барзадан, кашидан - баркашидан, хӯрдан - бархӯрдан ва ғайра.

2. Пешванди дар- бо феъл омада, маънои равон шудан ба дарун, дар ҳолате буданро мефаҳмонад. Чунончи: омадан - даромадан, овардан - даровардан, афтодан - дарафтодан, гирифтан - даргирифтан, мондан - дармондан, гузаштан - даргузаштан, ёфтан - дарёфтан ва ғайра: Писар дарёфт ва даст аз таом бозкашиду гуфт: Муҳол аст, агар ҳунарманд бимирад, ки беҳунар ҷойи ӯ бигирад (Гулистони Саъди Шерозӣ). Ҳамаи хонандагон бо ҳаяҷон ба синфхона даромаданд.

3. Пешванди боз- маънои феълро қавитар мегардонад ва тобиши нави маъноӣ пайдо мекунонад: доштан - боздоштан, гаштан - бозгаштан, истодан - бозистодан, мондан - бозмондан ва амсоли инҳо: Бо шунидани ин сухани ман Қорӣ - ишкамба аз роҳ рафтан бозистод (С. Айнӣ, Марги судхӯр). Милитсионерҳо сагҳоро ронда, онҳоро боздоштанд. (Ҷ. Икромӣ, Дувоздаҳ дарвозаи Бухоро).

4. Пешванди во- маънои ҳаракат ба сӯи предмет ва тобишҳои дигари маъноиро ифода мекунад: хӯрдан - вохӯрдан, намудан - вонамудан, растан - ворастан мебошад.

Қабл аз ҳар вохӯрӣ, эй ёр,

Қалби ман хун гардаду афгор (Фирӯз Баҳром, Тафти дил).

5. Пешванди фур-, фар- (аз фурӯ ва фуруд) ба феъл илова шуда, ба он маънои ба поён равона шуданро медиҳад ва монанди пешванди во- каммаҳсул аст: омадан - фуромадан, овардан- фаровардан: Ӯ ин суханҳоро шунида, зуд аз аспаш фуромад. Пеш аз даромаданаш ҳамаи борҳое, ки дар аробаи якум истода буд ба замин фаровард.

6. Пешванди ме-. Боз як пешванде вуҷуд дорад, ки ин пешванд нисбатан серистеъмол мебошад. Ин пешванди ме- буда, асосан амале, ки дар замони гузашта сар шуда ва дар замони гузашта итмом расидаро мефаҳмонад. Мисол гуфт - мегуфт, омад- меомад, кард- мекард: Исфандиёр медонист, падараш мехоҳад ба ин баҳона ӯро аз пойтахт дур кунад, вале чорае ҷуз итоат надошт. (Фирдавсӣ. «Рустам ва Исфандиёр», аз силсилаи достонҳои «Шоҳнома»). Ӯ хандакунон гуфт: Оё ғуломи шумо ин корро карда метавонад?

Ҳамчунин, дар забони англисӣ низ пешвандҳое вуҷуд доранд, ки бо ёрии онҳо дигар намуди феълҳои сохта ташаккул меёбанд, ки баъзе аз онҳо re-, dis-, over-, pere-, un-, mis-, out- мебошанд [9-14].

1. re- пешванди мазкур ба феълҳо ҳамроҳ шуда такроран иҷро шудани амалро ифода мекунад, Мисол: Visit - revisit, build - rebuild, appear - reappear. Дар мисолҳои зикршуда дидан мумкин аст, ки бо ҳамроҳ кардани пешванди -re такроршавии феъл ба амал меояд: He revisited his old house; He rebuilt his house after it was destroyed by a fire.
2. dis- пешванди раддия, яъне акси ягон амалро ифода мекунад. Дар мисолҳои зерин дида мешавад: allow - disallow, connect - disconnected, continue - discontinue пешванди dis- ягон амалро рад мекунад: He is completely disconnected from the real world, pursuing a particular path: He discontinued his visits to the psychiatrist.
3. over- пешванде мебошад, ки амалро нисбатан қавитар мегардонад, аз ҳад зиёд иҷро шудани амалро баён мекунад. Мисол: book- overbook, sleep - oversleep, work - overwork дар мисолҳо аён мегардад, ки амал нисбатан зиёдтар иҷро шудааст: The flight was overbooked, and I got bumped off: During the night, an electrical outage resets the alarm clocks and causes the family to oversleep.
4. pre- ифодакунандаи амале, ки аз вақти муайяншуда пештар рух додааст ё рух медиҳад. Мисол: pre-expose, prejudge, pretest: These were asked at pretest and in the mailed posttest: Officials complain that some reporters have prejudged the outcome of the investigation.
5. out- пешванди мазкур маънои беҳтар, яъне иҷрои амал нисбат ба дигарон беҳтар ё хубтар иҷро шудааст. Мисол: perform - outperform, bid- outbid аз ин маълум мешавад, ки мо метавонем бо ёрии ин пешванд бо як калима иҷрои амалро аз дигарон болотар гузорем: He outbid me for the painting I wanted.

Дар забони англисӣ бисёре пешвандҳое вуҷуд доранд, ки онҳо ба феъл ҳамроҳ шуда, феълро инкор мекунанд. Ба мисоли dis-, un-, il-, ir-, im-, in- ва ғайраҳо мебошанд. Ин гуна пешвандҳое дар забони англисӣ бисёранд. Пешвандҳое, ки феълро инкор накарда дигар намуди феъл месозанд нисбатан каманд.

Дар забони тоҷикӣ низ пешвандҳои инкоркунанда ҳастанд, вале нисбат ба пешвандҳои феълсози тоҷикӣ каманд. Мисол танҳо пешванди на-, набаромад, наёфт, нахост, наомад, ва ғайра. Боиси гуфтан аст, ки ин пешванди на- дар баъзе ҳолатҳо баъд аз пешванди феълсоз ва пеш аз феълҳо омада, феълро инкор мекунад. Дар ин маврид формулаи зерин ҳосил мешавад.

Хулоса

Дар ҳар ду забон низ пешвандҳои феълсоз дида мешавад, вале фарқиятҳои назаррас низ вуҷуд дорад. Дар грамматикаи ҳар ду забон онҳо роли калон мебозанд. Масалан онҳо фонди луғавии забонҳоро бой мегардонанд. Ба калимаҳо тобишҳои нави маъноӣ мебахшанд. Феълҳои инкоркунанда низ ҳосил мекунанд.