Сравнительный анализ семантических особенностей выражений уважения в китайском и таджикском языках

Одоб маҷмуи воситаҳои гуногун, аз ҷумла воситаҳои забонӣ мебошад, ки барои ифодаи муносибатҳои ҷамъиятии байни одамон хизмат мекунанд. Хушмуомилагӣ ба канорагирӣ аз низоъ, изҳори ҳамбастагӣ, эҳтиром зоҳир кардан ва дурии иҷтимоӣ кӯмак мекунад.

Олимон ду намуди хушмуомиларо ҷудо мекунанд: мусбат ва манфӣ. Хушмуомилагии мусбат барои ба хам наздик шудани одамон, «аз худамон» кабул кардани одам, бо гуянда ба гурухи ягона дохил кардани у хизмат мекунад. Масалан, мо масофаи ҷисмониро кам мекунем, истилоҳҳои хешутаборӣ ва суроғаҳои махсусе ба мисли “ту” ба забони русиро истифода мебарем ва нисбати шахси дигар таваҷҷуҳи самимӣ зоҳир намуда, хушмуомилагӣ зоҳир мекунем.

Хушмуомилагии манфӣ, баръакс, фосилаи байни ҳамсӯҳбатонро таъкид мекунад ва муошират мекунад, ки мо сарҳадҳоро вайрон нахоҳем кард ва ба эҳсосоти касе осеб нарасонем. Ин як шакли бештар расмӣ ва сохтории хушмуомила аст, ки барои он қоидаҳои қатъӣ мавҷуданд. Масалан, мо калимаҳои хушмуомилаи “марҳамат” ва “ташаккур”-ро истифода мебарем, дар ниқоб дархостҳо мекунем ва дар забони русӣ ҷонишинҳои эҳтиромона ба мисли “шумо”-ро истифода мебарем.

Ҳар фарҳанги ҷаҳон ва ҳар забон мафҳуми хушмуомила дорад. Аммо миллатҳои гуногун таносуби хушмуомилагии мусбат ва манфии гуногун доранд. Илова бар ин, мо роҳҳои гуногуни ифодаи хушмуомилагиро ҳам дар рафтор ва ҳам дар забон истифода мебарем. Дар як забон барои хушмуомила гуфтан “марҳамат” басанда аст, дар забони дигар бояд лексикаи махсус интихоб кунед ва ҳатто вобаста ба вазъият грамматикаи махсусро истифода баред.

Ҳангоми омӯзиши забони хориҷӣ ба роҳҳои лингвистии ифодаи хушмуомила бо ин забон аҳамият додан лозим аст. Дархостҳо, муроҷиатҳо ва узрхоҳиро ба таври калима тарҷума кардан мумкин нест. Эҳтимол шуморо мефаҳманд, аммо ё дағалӣ ё ба таври номуносиб дабдабанок ҳисобида мешаванд.

Забони чинӣ бошад, як системаи рамзест, ки дар раванди ифодаи хоҳишҳо ва ниёзҳои одамон амалӣ карда мешавад. Ин система аз замонҳои қадим аз раванди муоширати байни одамон ҷудонашаванда буд ва дар айни замон ба шарофати эҳтиёҷоти муошират инкишоф меёбад. Раванди муошират, ки табиати дутарафа дорад, пайваста бо рамзҳои шаклҳои хушмуомила амал мекунад.

Мо метавонем дар ҳар забон калимаҳои хушмуомила, формулаҳои муайяни ибораҳои хушмуомиларо пайдо кунем. Одатан, онҳо натиҷаи таҷриба ва амалияи коммуникатсионии таърихан ҷамъшуда, синтези меъёрҳои ахлоқие мебошанд, ки дар шуури коллективии одамон гузошта шудаанд. Хусусиятҳои ҷаҳонбинӣ ва фарҳанг, суннатҳои давлатдориро, ки дар он мафҳуми 礼 ҳамеша нақши муҳим бозидааст, агар ба як қабати луғат, аз қабили “забони хушмуомила” ва “забони адаб” таваҷҷуҳ зоҳир карда шавад, маълум мешавад. истифодаи стратегияҳои хушмуомила.

Дар лугати «现代汉语词典» (1996) ба вожаи 礼貌 «одоб» чунин мафњум омадааст: «ифодаи забони њаё ва эњтиром». Дар забони чинӣ захираи воҳидҳои лексикии ифодакунандаи категорияи хушмуомилагӣ васеъ аст. Инҳо калимаҳои инфиродӣ мебошанд: 您，您老，老人家, ва ибораҳои устувор: 大手笔，犬马之劳, ва инчунин ибораҳои шинос: 哪里哪里. Дар ин мақола танҳо калимаҳои алоҳида, ки василаи ифодаи категорияи хушмуомила дар хитоии муосир мебошанд, мавриди баррасӣ қарор дода мешавад.

Яке аз мисолҳои барҷастаи чунин ифодаи забонӣ, ба гуфтаи забоншиноси чинӣ Чжоу Фужуан, муроҷиат ба хешовандон аст. Истилоҳҳои хешовандӣ дар чинӣ аллакай миқдори муайяни синф, дараҷаи эҳтиром ва тартиби афзалиятро дар бар мегиранд. Аз нуқтаи назари сирф забоншиносӣ ин истилоҳот «суроғаи хушмуомила» нестанд ва танҳо дар ҷараёни ҷомеасозӣ чунин суроғаҳое ба мисли 大爷，大娘，叔叔，阿姨，大妈 метавонанд ҳамчун исм барои ифодаи категорияи хушмуомилагӣ баррасӣ шаванд.

Илова бар ин, аксари забоншиносони чинӣ сифатҳое ба мисли 好，美丽，大方 ҳамчун вожаҳое дохил мешаванд, ки пайваста дар ибораҳо ва шаклҳои хушмуомила истифода мешаванд ва инчунин калимаи шумориши 位, ки тобиши эҳтиром дорад.

 Забоншиноси дигари чинӣ Хун Ченгю бар ин назар аст, ки категорияи одобро метавон ду гурӯҳи воҳидҳои луғавӣ ифода кард: 敬词 “калимаҳое, ки дорои мазмуни эҳтиром” ва 谦词 “калимаҳое, ки дорои мазмуни ҳаё” мебошанд. Хонг Ченгю воҳидҳои лугавии 令， 敬， 尊， 谨， 贤， 高， 大， 宝， 玉， 芳， 华， 圣， 清， 拜， 清，拜） ва дигаронро дар бар мегирад. Гурўњи дуюм аз вожањое ба мисли 拙， 贫， 寒， 微， 小， 浅， 薄 ва гайра иборат аст [3].

Ма Цинчжу таъкид мекунад, ки аз дидгоҳи равоншиносии забонӣ дар забони чинӣ аз замонҳои қадим мавқеи суханвар дар интихоби калима, бахусус феъл нақши бузург доштааст ва дорад. Таърихан дар Чин як системаи мураккаби муроҷиати хушмуомилагӣ ба шахсони боло ва поёни онҳо дар зинапояи иерархӣ таҳия шудааст ва дар баробари он дар забон гурӯҳҳои феълии мувофиқ шакл гирифтаанд: 对上类动词 “феълҳои зинаи олӣ” ва对下类动词 “феълҳои зинанизоми поёнӣ”.

Ма Цинчжу дар бораи феълҳои гурӯҳи якум сухан ронда, онҳоро ҳамчун феълҳое муайян мекунад, ки «амалҳои коммуникатори дорои мақоми пасти иҷтимоӣ нисбат ба гирандаи олӣ ё калонсол, инчунин амалҳоеро ифода мекунанд, ки рафтори сардорони шахси сеюмро тавсиф мекунанд». [4]. Мутаносибан ба гурўњи дуюм феълњо дохил мешаванд, ки «барои тавсифи амале, ки муоширати дорои маќоми олии иљтимої нисбат ба шахси синнашон паст ё хурдтар анљом дода мешавад».

Ҳамин тариқ, Ма Цинчжу 拜，报，报答，朝见，崇拜 ва дигаронро ҳамчун феълҳои зинанизоми олӣ тасниф мекунад. Ва ба феълҳои зинаи поёнӣ, аз қабили 爱护，保护，发布，抚慰.

Масъалаи алоќаи ассотсиативии аломат бо воќеияте, ки онро ифода мекунад, љанбаи хоси Чин дорад, гарчанде ки он аз табиати ягона дур аст. Он аз интихоби қатъии калимаҳо вобаста ба кӣ ва ё дар бораи чӣ гап мезанем, иборат аст. Ин интихоб ҳамеша ба «қоидаҳои иерархияи координатҳо» тобеъ буд: масалан, ҳангоми сухан дар бораи марги император истилоҳи дигареро истифода мебурданд, ки марги аристократи оддиро ифода мекард, аммо истилоҳи охирин чунин набуд. мувофиқ аст, агар як сокини оддӣ мурд. Вожаҳо мутаносибан дар баъзе мавридҳои дигар фарқ мекарданд, ки ин барои забони чинӣ табиӣ ва мантиқист. Калима – аниктараш, аломат – галои ассо-сиативй дорад, ки на хамеша бо майдони семантикии он мувофик меояд. Семантика метавонад якхела бошад, аммо ассотсиатсияҳо метавонанд ба таври назаррас фарқ кунанд. Аммо хар як хитоии босавод хуб медонист, ки дар як маврид кадом аломатро истифода бурдан лозим аст ва дар мавриди дигар. Ҳамин тариқ, вожа, аломат ва воқеият дар таърихи фарҳанги Чин тавассути як майдони ягонаи семантикӣ-ассоциативӣ бо ҳам зич алоқаманд боқӣ мондааст, ки имрӯз имкон медиҳад, ки дар бораи вижагиҳои тафаккури ассотсиативии чинӣ ҳарф занем. Хамин тавр, дар фарханги Хитой мафхуми муносибатхои ичтимоии «дохилй» ва «берунй» ахамияти принципиалй дорад, ки вобастагии системаи «чеҳра»-ро аз вазъи коммуникатсия муайян мекунад. Бо "берунӣ" мо муносибатҳои байни бегонагонро дар ҳолати тамоси тасодуфӣ ва муваққатӣ дар назар дорем. Ва муносибатҳои “дохилӣ”, пеш аз ҳама, муносибатҳое мебошанд, ки дар одоби Конфутсий тасвир шудаанд: ҳоким – ҳукмронӣ, падар – писар, зан – шавҳар, калон – хурд, дӯст – дӯст, инчунин муносибатҳои “ҳамкорӣ”, яъне муносибатҳои байни одамоне, ки бо кори якчоя, тахсил, дар як шахр зиндагй кардан ва гайра ба хам алокаманданд. Ва чунон ки кайд карда шуд, муносибатхои «дохилй»-и байни алокачиён нисбат ба муносибатхои «берунй» дарачаи баланди хушмуомилагиро талаб мекунанд, аз чихати маданият хоси маданияти Хитой мебошад. Ҳатто як ибораи хушмуомилае, ки бо одамони дорои мақоми мухталифи иҷтимоӣ гуфта мешавад, метавонад дар заминаи муошират бори гуногуни коммуникативиро бардошт. Масалан, салом 好！ҳангоми муроҷиат ба сардор ё хешовандон ё дӯсти наздик.

1. Депутатова Н.А., Шангараева Л.Ф. Сопоставительный анализ средств выражения несогласия в английском и китайском языках // Филологические науки. Вопросы теории и практики. 2019. №2.
2. Степанянтс М.Т. Человек в традитсионном обществе Востока (Опыт компаративистского подхода) // Вопросы философии. № 3.1991. 145 с.
3. Фарҳанги забони тоҷикӣ. (аз асри Х то ибтидои асри ХХ) Иборат аз 2 ҷилд. Ҷ. 1. М.: Советская энсиклопедия, 1969. 665 с.