Морфологические особенности и уровень употребления нумеративов, и счетные слова в таджикском, английском и китайском языках с существительными, обозначающими лицо

Муқаддима

Мусаллам аст, ки ҳам дар забоншиносии умумӣ ва ҳам хусусӣ, аз ҷумла дар забоншиносии кишварҳои Ғарб ва Россия шумора ба вежа нумеративҳо ва воҳидҳои шумориш кайҳо боз мавзӯи таҳқиқотии як зумра забоншиносони соҳавӣ гардидаанд. Душворӣ ва мушкилоти муайян кардани ин мавзӯъ ҳамчун як мавзӯи мубрам ва баҳснок аз лиҳози ваҷҳи истеъмолу вазифаҳои сарфӣ ва наҳвӣ яке аз мавзӯъҳои мураккаб ва мавриди баҳси васеъ қароргирифта, дар сарфи як қатор забонҳо зиёд шудааст ва забонҳои мавриди таҳқиқ ҳам аз ин истисно нестанд.

Мақсад ва ҳадаф. Омӯхтану баррасии вежагиҳои ҳам наҳвӣ ва ҳам семантикии воҳидҳои шумориши забонҳои муқоисашаванда, аз рӯи меъёрҳои ҷудокунии онҳо, аз ҷумла сохт, корбурди онҳо ва нақшу таъсири воҳидҳои номбурда ба маъдуди худ ва то кадом андоза мубрамият доштани онҳо ҳисобида шуда, дар забони чинӣ ҳар яке ба худ нишондиҳандаҳои грамматикии худро доранд. Аз ин ҷост, ки мо тасмим гирифтем то фарқияту умумият ва вежагиҳои боризи ин мавзӯъро дар алоҳидагӣ ва дар асоси қабати лексикии онҳо ба якчанд зергурӯҳҳои муаяйн ҷудо кунем. Мақсади таҳқиқот иҷро кардани вазифаҳои зеринро тақозо менамояд: дида баромадани шумора, нумератив ва воҳидҳои шумориш дар тақсимбандии ҳиссаҳои нутқ, мураттаб намудани меъёрҳои муқоисавии категорияи воҳидҳои мавриди назар ва муайян сохтани муаммоҳое, ки омӯзиши минбаъдаро талаб менамояд: омӯзишу баррасии умумияту фарқияти воҳидҳои шумориш дар забонҳои қиёсшаванда.

Дар мақолаи мазкур нахустин маротиба масъалаҳои ҳам назариявӣ ҳам амалии вежагиҳои наҳвӣ, сохтори сарфиву маъноӣ, вазифаҳои наҳвии нумеративҳо ва воҳидҳои шумориши забонҳои тоҷикӣ, чинӣ ва англисӣ мавриди баррасӣ ва омӯзиши ҳаматарафа қарор гирифтаанд.

Маъмулан, як силсила калимаҳои нумеративӣ ё воҳидҳои шумориш барои ҳисоб намудани миқдори ҳам ашёи дискретӣ ва ҳам ғайридискретӣ ба назар мерасанд‚ ки бо гузашти замон баъзеи онҳо аз байн рафтаанд ва баъзеашон то имрӯз дар забони адабии ҳозираи тоҷикӣ ва дар забонҳои муқоисашаванда истеъмол мешаванд. Дар забони адабии тоҷикӣ як гурӯҳ вожаҳои махсусеро дидан мумкин аст, ки ҷиҳати ифодаи ададу миқдор ва андозаву мосоҳати ашёи мухталиф ба кор бурда мешаванд [1; 2; 3; 4; 5].

Дар забони тоҷикӣ нумеративҳоеро дидан мумкин аст‚ ки онҳоро аз рӯи вазифа ва алоқаи семантикӣ метавон ба зергурӯҳҳои зерин ҷудо намуд:

1. Нумеративҳое‚ ки ҳини ҳисоб намудани миқдори одамон ба кор бурда мешаванд: тан‚ кас ва нафар. Зимнан‚ қайд бояд намуд‚ ки воҳидҳои мазкурро дар забони англисӣ body, one ва person ва дар чинӣ 个 gè e.g. 组织, 人, 号 hào ва 個     ge/gè (ge) ба ин гунаҳо мушоҳида карда мешаванд. Шоистаи зикр аст, ки воҳидҳои шумори фавқуззикр дар забонҳои мавриди қиёс бағоят маълум ва серистеъмол мебошанд. Ва бо вуҷуди он ки камтар аз сесад тан диловари таҳамтан сар дар ҳавошии рикоби он амири шуҷоатинтисоб буда, чун иқди Парвин дар байни кавокиби гардунмавкаби сипоҳи хасм монд;
2. Нумеративҳое‚ ки барои ҳисоб намудани исми ҷондори ғайришахс истифода шудаанд‚ аз ҷумла сар ва тӯқуз: «Сар» дар таърихномаи «Тӯҳфат-ул-хонӣ» хеле каммаҳсул буда‚ ҳангоми омӯзиш маълум шуд‚ ки он ҳамагӣ як маротиба мавриди истифода қарор гирифтааст: …аз он ҷумла ёздаҳ ҳазор гӯсфанд ва ҳазор гов ва понсад сар асб ба қабзи саркори давлат интизом ёфт. «Тӯқуз» вомвожаи туркӣ буда‚ он дар «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ» тӯҳфа барои арӯс; даста‚ дарза‚ банд ташреҳ ёфтааст [6-9].

Мусаллам аст, ки дар забонҳои муқоисашаванда шумораҳои аслӣ ба танҳоӣ шуморида намешаванд, яъне онҳо маъдуди худро доранд. Аз ин нуқтаи назар, метавон қайд намуд, ки воҳидҳои шумориш дар навбати худ ба гурӯҳи номӣ ва феълӣ ҷудо мешаванд. Ногуфта намонад, ки забони чинӣ дар радифи дигар забонҳои дунё бо воҳидҳои шумориши худ маъмулу машҳур буда, ин вежагӣ ва падидаи наҳвӣ яке аз масоили мубрам ва меҳварӣ ҳисобида мешавад. Аз рӯи ваҷҳи миқдору адад воҳидҳои мавриди таҳқиқ дар забони чинӣ миқдоран аз 250 адад зиёд мебошанд ва ҳар яке хасоис ва вазоифи боризи худро доранд. Дар идомаи ин матлаб метавон афзуд, ки онҳо аз рӯи маъно ва вазифа баъзе ба гурӯҳи хоса ва муштарак ҷудо шуда, ҳар яке дар ифода ва адои вазифа нақши калидиро мебозанд.

Гузашта аз ин, дар забонҳои муқоисашаванда як силсила воҳидҳои шуморишро метавон табақабандӣ намуд, ки онҳоро ҷиҳати шумори исмҳои шахс мавриди истифода қарор гирифтаанд, минҷумла: (дар забони чинӣ) 班bān, 帮 bāng, 辈bèi, 代dài, 拨bō, 撮cuō, 队duì, 个gè, 号hào, 户hù, 伙huǒ, 家jiā, 名míng, 群qún, 位wèi, 组zǔ, 人次réncì, 员yuán ва (дар забони англисӣ) body, one, person ва group, crowd.

Зимнан, қайд кард, ки аз воҳидҳои шумори фавқуззкир个gè, 家jiā, 名míng, 群qún, 位 ва wèi сермаҳсул ва муштарак ба ҳисоб мераванд, ки мисолҳои поёнӣ дол бар ин гуфтаҳост:

家 jiā measure word for families or businesses:

e.g. 报社, 博物馆, 茶馆, 厂商, 电视台, 电台, 电影院, 饭店, 饭馆, 工厂, 公司, 酒店, 俱乐部, 剧院, 邻居, 旅店, 旅馆, 门市部, 企业, 商店, 书店, 托儿所, 舞厅, 研究所, 银行, 医院, 邮局; This company (这家公司 – zhè jiā gōng sī) Four restaurants (四家饭店 – sì jiā fàn diàn) A bar (一家酒吧 – yī jiā jiǔ bā) zhège chéngshì yǒu jǐ jiā wòěrmǎ? 这个城市有几家沃尔玛？= How many Walmarts does this city have?

名 míng measure word for people:

e.g. 编辑, 裁缝, 裁判, 参谋, 厂长, 成员, 炊事员, 厨师, 导师, 导演, 导游, 队员, 读者, 犯人, 翻译, 匪徒, 俘虏, 服务员, 工程师, 工人, 官员, 观众, 股东, 贵宾,

群 qún measure word for people and animals:

e.g. 人, 士兵, 娃娃, 乌鸦, 学生, 羊, 鸭子, 游人, 大雁, 俘虏, 鸽子, 狗, 孩子, 蝗虫, 鸡, 老鼠, 鹿, 马, 麻雀, 蚂蚁, 魔鬼, 鸟, 朋友, 强盗, 罪犯;

位 wèi measure word for people or binary bits(computer):

e.g. 编辑, 部长, 参谋, 厂长, 成员, 炊事员, 厨师, 大臣, 代表, 当事人, 导师, 导演, 导游, 大使, 法官, 翻译, 工程师, jǐ wèi 几位= How many people? in your party at a restaurant.

Дар забони чинӣ як силасила воҳидҳои мавриди омӯзишро дучор шудан мумкин аст, ки онҳо ҷиҳати шумори исмҳои шахси ҷомеъ ба кор бурда мешаванд, ба мисли: 班bān, 帮 bāng, 拨bō, 撮cuō, 队duì, 户hù, 伙huǒ, 组zǔ ва 员yuán: 头班车 (Tóu bānchē) = , 末班车 (Mòbānchē) =, 一班飞机 (yī bān fēijī) = ; 他家离公司太远每天早上都做透彻去上班 (Tā jiā lí gōngsī tài yuǎn měitiān zǎoshang dōu zuò tòuchè qù shàngbān) [10, с.11] = His home is too far away from the company to do a thorough work every morning.

group of people, a class as in pupils 这班学生比那班学生用功 (Zhè bān xuéshēng bǐ nà bān xuéshēng yònggōng) [10, с.11] = The students in this class work harder than those in that class.

Дар асоси мисоли овардашуда метавон ибрози ақида кард, ки воҳиди шумори забони чинӣ бо исми англисии class тарҷума шуда, ба ҳайси қаринаи ҳамвазн баромад кардааст.

帮bāng – a crowd of people, a group of people

那边来了一帮人, 是来找张先生的... (Nà biān láile yī bāng rén, shì lái zhǎo zhāng xiānshēng de) [10, с.13-14] = – A crowd/group of people came over there to see Mr. Zhang.

Дар мисоли болои воҳиди шумори帮bāng ба сифати a crowd of ва a group of ба кор бурда шудааст. Дар инҷо як нуктаи муҳимро бояд қайд намуд, ки воҳидҳои шумориши забони англисӣ ҳамчун таркиби устувор дар қолаби артикл (а) + исми ҷомеъ (crowd, group) + бандаки изофии (of) созмон ёфтаанд, ки онҳо аз ҳамдигар ҷудонопазир мебошанд. Ин нишондиҳандаи грамматикӣ яке аз вежагиҳои мавзӯи мавриди омӯзиш дар забони англисӣ мебошад.

代dài – барои ишора намудани одамоне, ки аз як тоифа ё ин ки аз як авлод ҳастанд истифода мешавад. Ҳамчунин, ҷиҳати ифодаи насли наврас ба кор бурда мешавад 我们不是一代人, 所以在很多问题上有分歧 Wǒmen bùshì yīdài rén, suǒyǐ zài hěnduō wèntí shàng yǒu fèn qí [10, с.37] = We are not a generation, so we have differences on many issues; 年轻一代 Niánqīng yīdài – насли наврас 我们家是三代同堂 Wǒmen jiā shì sāndài tóng táng [10, с.37] – оилаи мо сеюмин пушти аҷдодамон мебошад = Our family is three generations.

Хулоса

Мисолҳои бадастомада аз он дарак медиҳанд, ки дар забонҳои мавриди қиёс роҷеъ ба ин мавзӯъ андаке тафовут аз ҳамдигар донад. Мисол: дар забони англисӣ вожаи generation ба ҳайси воҳиди шумориш истифода шуда, вале дар забони чинӣ дар асоси қолаби маълум, яъне шумораи миқдории як (一yī) + воҳиди шумориши (代dài) + вожаи (人rén) ташаккул гардидааст. Аз ин рӯ, метавон ба хулосае омад, ки ин падидаи наҳвӣ яке аз хусусиятҳои фарқкунанда ба ҳисоб меравад, ки он дар забони чинӣ бағоят фаровон корбаст мешавад.

1. Аракин В.Д. Сравнительное типологии английского и русского языков / В.Д. Аракин. – Ленинград: Просвещение, 1979. – 264 с.
2. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка / И.В.Арнольд. – Москва: Высшая школа, 1986. – 295 c.
3. Ван Ляо-и. Основы китайской грамматики / Ван Ляо-и. пер. с кит. яз. Г. Н. Райской, под ред. А. А. Драгунова и Чжоу Сун-Юаня. – М.: Издательство иностранной литературы, 1954. – 262 с.
4. Воронцова Г.П. Очерки по грамматике английского языка. М., 1960. – 229 с.
5. Граматикаи забони адабии њозираи тољик. – Душанбе: Дониш‚ 1985. – 356 с.
6. Зоҳидов А. Фарҳанги воњидҳои фразеологии лаҳҷаи Хуҷанд / А. Зоҳидов‚ Б. Осимова. – Хуҷанд: Нури маърифат‚ 2013. – 392 с.
7. Усмонов К.У. Категория определенности-неопределенности имени существительного в современном таджикском и английском языках / К.У. Усмонов // Автореферат кан.дисс.-Душанбе: Дониш, 1979. – 24 с.
8. Фарҳанги забони тоҷикӣ. – Москва: Советская энциклопедия, 1969. – Ҷ.1.2. – 951, – 952 с.
9. Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ / зери таҳрири Д. Саймиддинов‚ С.Д. Холматова‚ С. Каримов. 2006. – Душанбе‚ – 784 с.
10. Чу Пэйжу, Цзинь Найлу. Учебное пособие по китайскому языку: счетные слова. – М.: Шанс, 2016. – 216 с.
11. Niina Ning Zhang. Numeral Classifier Structures. National Chung Cheng University. http://www.ccunix.ccu.edu.tw/~lngnz/ April 28, 2012. – 166 с.
12. Yue Hui Ting and Francis Bond. Comparing Classifier use in Chinese and Japanese. Division of Linguistics and Multilingual Studies. Nanyang Technological University {htyue1@e.ntu.edu.sg, bond@ieee.org}. – С. 264-271.