Структурные особенности художественных текстов на английском и таджикском языках

Дар рафти таҳлили матни бадеӣ муҳаққиқон бо он нуқта аҳамият медиҳанд, ки матни ин сабки функсионалӣ воҳиди том аст, ки дорои аломатҳои хоси дифференсионалию интегралӣ, воситаҳою тарзҳои махсуси фаъолгардонии воҳидҳои мухталифсатҳ мебошад. Воҳидҳои мазкур сохтори матн, композитсияи онро ташкил мекунанд. Таҳти вожаи композитсияи шакли адабию бадеӣ маъмулан ба як воҳиди том муттаҳид сохтани қисмҳоро мефаҳманд. Вобаста ба он, ки сухан дар бораи кадом сатҳи шакли бадеӣ меравад, ҷанбаҳои композитсияро фарқ мекунанд. Яке аз чунин ҷанбаҳо дар матн иваз шудани чунин типҳои функсионалию маъноӣ, аз қабили шакл, тавсиф ва муҳокимаронӣ ба шумор меравад. Шаклҳои мазкур дар матнҳои бадеии англисзабон ҳадафи баррасии кори хатми мо мебошанд. Тарҷума, ки аз рӯи зарурати ҷамъият ба миён меояд, ҷараён ва натиҷаи баён кардани маълумот (мундариҷа) аст, ки дар матни хаттӣ ё даҳонии як забон тавассути матни ҳаммаъно (мувофиқ)-и забони дигар ифода меёбад [2, с.49].

Услуби бадеӣ яке аз услубҳои кориест, ки навъи нутқро дар доираи эстетикии муомила тавсиф менамояд: дар асарҳои каломии санъат. Аломатҳои махсуси услуби бадеии нутқ хушобуранг будан ва зебоипарастист [4, с. 112]. Образнокӣ - яке аз қисматҳои ҷудонашавандаи услуби бадеӣ, яъне матни бадеӣ ва ҳам асари бадеӣ мебошад. Хушобурангии матнҳои адабиёти бадеӣ ба тафаккури образноки муаллиф вобаста аст, ки нақши ӯро дар матни бадеӣ қадр накардан мумкин нест. «Комилии асари бадеӣ- ин доимо комилии шахс аст, ки ҳар лаҳза иштироки худро дар офаридаи эҷодкор, эҷодкунандаи дунёи бадеии одам пайдо мекунад» [3, с.12].

Ҳар як нависанда дар асари адабӣ олами худро мувофиқи матлаби хеш, бо идроки инфиродӣ - образнокии худ ва тасвири ҳаёт, ҳақиқат меофарад. Бо тахайюлоти муаллиф олами тағйирдодашуда пеши хонанда дар образҳои бадеӣ намоён мегардад. Асари адабӣ барои хонанда ҳам оқилона ва ҳам таъсирбахш аст. Таъсири духелаи матни бадеӣ бо он муайян карда мешавад, ки вай на танҳо аз маълумоти маъноӣ (семантикӣ), балки бадеӣ ё эстетикӣ (зебоӣ) иборат аст. Ин маълумоти бадеӣ танҳо дар ҳудуди сохтори бадеии фард, яъне матни бадеии мушаххас ҷорӣ карда мешавад. Барандагони маълумоти бадеӣ дар матн ҳама унсурҳои он буда метавонанд. Ба қатори калимоте, ки барои офаридани хушобурангии (образнокии) матнҳои бадеӣ хизмат менамояд, пеш аз ҳама, воситаҳои образноки забон дохил мешаванд.

Одатан, муаллифи матни бадеӣ дар воситаҳои ифода бо меъёри услуб маҳдуд нест, бинобар ин метавонад на танҳо луғати ҷоришудаи забони адабӣ, балки воҳидҳои семантики (маъноӣ)-и нутқи гуфтугӯӣ, ибораи халқиро истифода барад. Аксар вақт муаллифони матнҳои бадеӣ ба воситаҳои синтаксисӣ, масалан, ивазкунии ҷои калима (инверсия) рӯ меоранд, ки аҳамияти маъноии калимаи мушаххасро пурқувват менамояд ё ба ҳамаи ибора ранги услубии хос медиҳад. Дар асари бадеӣ вазифаи калима танҳо бо додани маълумоти муайян маҳдуд намешавад. Аксар калима барои таъсири эстетикӣ ба хонанда истифода мешавад, ки ба шарафи образҳои бадеӣ имконпазир мегардад. Чӣ қадаре ки образ равшан ва ба ҳақиқат наздик бошад, ҳамон қадар таъсири он ба хонанда пурқувват мешавад [1, с.46].

Қайд кардан ҷоиз аст, ки тезутундии нақли бадеӣ аз тезутундии услуби гуфтугӯӣ ва оммавӣ фарқ мекунад. Дар матни бадеӣ он вазифаи эстетикиро адо менамояд. Ин услуб интихоби асоснок ва ҷиддии воситаҳои забонро дар назар дорад. Нишонаи фарқкунандаи матни бадеӣ истифодаи ибораҳои махсуси нутқ мебошад, ки ба нақли муаллиф равшанӣ ва фасоҳат илова менамояд. Тарҷума ҷараёни мураккаби додани маълумот аз як забон ба забони дигар аст. То ҳол ба омӯзиши назарияи тарҷума ва усулҳои тағйири воҳидҳои забонӣ матни аввал ва матни тарҷума муносибатҳои гуногун вуҷуд доранд [6, с.80]. Матни бадеӣ ҳама намудҳои жанрии адабиёти бадеиро дар бар мегирад. Вай ду кори матнофарии ба ҳам алоқамандро дорост: таъсир ва кори эстетикӣ. Шакли пешниҳоди мавод аҳамияти бештар касб мекунад. Аз он, ки дар кадом шакл мундариҷаи матн инъикос гардидааст, қимати эстетикии асар ва дараҷаи таъсири эмотсионалӣ - экспрессивии он (оташинӣ ва таъсирнокӣ) ба хонанда вобаста аст [2, с.83]. Дар матнҳои бадеӣ воситаҳо ва воҳидҳои ҳама услуб истифода мешаванд, ки ба системаи нави адабиёт ворид гашта, ба худ вазифаи ғайр, эстетикиро касб менамояд.

Шарҳу тафсир - ин амалиёти асосии герменевтика ҳамчун илми санъат ва тафсири матнҳост. Тарҷумаи тарзҳои услубӣ, ки образҳои асарро дар бар мегирад, аксар аз ҳисоби хусусиятҳои миллӣ доштани системаи услубии забонҳои гуногун барои тарҷумонон мушкилиҳоро ба миён меорад. Аснои додани ибораҳои услубии нутқ - муқоиса, ташбеҳ, маҷоз, зарбулмасал ва ғ.- тарҷумон ҳар дафъа бояд ҳал намояд: мақсаднокии образи дар асоси асар бударо нигоҳ доштан ё ҳангоми тарҷума онро иваз намудан лозим аст.

Равшан сохтани воҳидҳои услубӣ - яке аз масъалаҳои муҳими тарҷума аст. Ба он аҳамияти махсус бояд дод. Талаботи услубии муайян мавҷуд аст, ки ба онҳо тарҷумон бояд ҷавобгӯ бошад, яъне қоидаҳои меъёрие, ки матнҳои ба ҳамин монандро дар забони тарҷума тавсиф мекунад. Ба ин талабот дохил кардан мумкин:

1. Мутобиқати маъноӣ. Вобаста аз услуб ва самти тарҷума тарҷумон бояд доимо ба он кӯшад, ки матни тарҷумашуда маънои ҳақиқии аслро инъикос кунад. Мутобиқати маъноӣ дақиқии услуб, айният ва пуррагиро дар бар мегирад.
2. Саводнокӣ. Талаби асосӣ дар он аст, ки матн ба меъёрҳои умумии забони тоҷикӣ ва забони хориҷӣ мувофиқ бошад. Одатан, набудани хатоҳои услубӣ, грамматикӣ ва орфографӣ дар назар дошта мешавад.
3. Мутобиқати луғавӣ ва услубӣ. Интихоби дурусти эквивалентҳои истилоҳи матни асл, ҷустуҷӯи ихтисораҳо ва аббревиатураҳои монанд, транслитератсияи дуруст дар назар дошта мешавад. Услуби умумии матни тарҷумаёфта ва услуби матни аслӣ дар идрок фарқ накарданаш лозим аст. Барои тарҷумаи матнҳои бадеӣ дақиқии ибора, набудани калимаҳои тезутунд ва рангин, сохтани ҷумлаҳои содда, бешахс хос аст.

Барои он ки нутқ ба талаботи услубии асосӣ ҷавобгӯ, муассир, дақиқ, аз рӯи услуб далелнок ва воситаҳои дар он истифодашаванда барои ифодаи мундариҷаи мазкур мақсаднок ва дар ин матн мувофиқ бошанд, гӯянда бояд захираҳои услубии забонро аз худ намояд, меъёрҳои услубии онро донад.

Тарҷумаи матни бадеии нависандагон дар назди тарҷумон як қатор масъалаҳои мухталифи характери лингвистӣ дошта мегузорад. Тарҷумаи бадеӣ зарурати ошкор намудани имконияти барқарор кардани ҳаммаъноиро байни забонҳои матни аслӣ ва тарҷума ба вуҷуд меорад, ки дар ин ҳолат хусусияти миллӣ, менталитети халқҳои гуногун ба назар гирифта мешавад.

Барои тарҷумаи воситаҳои образнок мундариҷаи маълумотдиҳӣ, сохтори семантикии онро муайян намудан зарур аст. Дар назарияи тарҷума муайянкунии муқоисавии ҳаҷми маълумоти образнокии матни аслӣ ва тарҷума нақши муҳим мебозад. Паси калимаи ҳаҷм ва мундариҷаи маълумоти образнок собитшударо муайян ва муқоиса намуда, таҳлили маълумоти образнокро дар сатҳи забон гузаронидан лозим аст. Дар васоити образнокӣ амали баҳодиҳӣ, номгузорӣ, инчунин маълумоти эстетикӣ ҷой дорад. Маънои «нав»-и дар матн бо воситаи образ гирифта, унсури сохтори семантикии он аст.

Воситаи асосии комёбшавӣ ба фасоҳати нутқ истифодаи воситаҳои пурмаъно ва таъсирбахши забон мебошад, ки дар навбати худ ба воситаҳои образнок (истиораҳо) ва ибораҳои услубии нутқ тақсим мешаванд.

Матнҳои бадеӣ як қатор хусусиятҳое дорад, ки бо зарурати баён намудани истифодаи воситаҳои забон дар асл аз ҷониби муаллиф ба миён омадааст.

Консепсияи матн, ки ҷанбаи коммуникативии тадқиқи он ба миён овардааст, ба анъанаи мавҷуда ва муносибатҳое, ки дар доираҳои забоншиносию услубшиносии матн, лексикологияи функсионалию назарии фаъолияти нутқӣ ба матн ташаккул ёфтаанд, такя мекунад. Онҳо ба сифати пасманзаре хизмат мекунанд, ки дар асоси он консепсияи умумии тадқиқот таҳия мегардад.

Муқаррароти ибтидоии он нуқтаи зеринро дар бар мегирад: матн дар ҷанбаи фаъол чун маҳсули фаъолнокии эҷодии муаллиф ва объекти идроки хонанда баррасӣ мегардад. Барномаи маъноии матн, ки асоси сигналию информатсионӣ дорад, на танҳо мавқеи эстетикии муаллиф, нияти эҷодии ӯро инъикос мекунад, балки фаъолияти хонандаро низ муайян ва ҳидоят менамояд. Ба диди олам аз ҷониби муаллиф ё диди муаллифии олам ҳамроҳ шудани хонанда, эҳсоси ҷавобии ӯ дар асоси ассотсиативӣ сурат мегирад. Ва бо санъати каломи суханвар муайян карда мешавад.

1. Введенская Л.А., Павлова Л.Г. «Деловая риторика». Издателский центр «МарТ», 2002 г. – 280 с.
2. Виноградов В.В. Услубшиносӣ, назарияи каломи баланд (шоирона), назмшиносӣ. М., 1963. – 185 с.
3. Гиршман М. Повествователь и герой // Чехов ва Лев Толстой. М., 1980. – С.12.
4. Истилоҳ ва мафҳуми забоншиносӣ: Забоншиносии умумӣ. Сотсиолингвистика: Луғат – маълумотнома. – Назран: ҶДММ «Пилигрим». Т.В. Жеребило. 2011. – 256 с.
5. Корман Б. Омӯзиши матни асари бадеӣ. М.,1972.
6. Мусина Е.В. Мушкилоти тарҷумаи матни бадеӣ. Паёми Донишгоҳи давлатии Челябинск.2012. № 23 (277). Филология (суханшиносӣ). Санъатшиносӣ. Нашри 69. – С. 78-81.