Омӯзиши фарҳангии зарбулмасалу маколҳо зарурати муқоисавии навъҳои гуногуни фарҳанги дар забон инъикосёфтаро ба мадди аввал меовард. Зарур аст, ки дар баробари таҳлили лингвофарҳангӣ (этнофарҳангӣ)-и забон таҳлили иҷтимоию фарҳангии забон ва нутқ низ сурат гирад. Омузиши фарҳангшиносии забон фарогирии жанр ва хусусиятҳои услубии матнҳоеро дар бар мегирад, ки дар онҳо авлавиятҳои фарҳангии тамаддун, этносҳо ва сохти иҷтимоӣ хело равшан ифода ёфтаанд. Ба ин гуна матн ибораҳо, зарбулмасалу мақол – осори бадеии халқӣ дохил мешаванд, ки то ҳол мавриди таҳқиқоти махсуси ҷанбаи фарҳангӣ ва забонӣ қарор нагирифтаанд. Зарбулмасал натиҷаи мухтасар ва дақиқ ифодаёфтаи таҷрибаи дуру дароз, натиҷаи азхуд кардани гузашта аст. Зарбулмасалу мақолҳо аз замонҳои қадим дар забон пайдо шудаанд. Воситаҳои ифодакунанда, монанди қофияи дақиқ, шакли содда ва кӯтоҳ зарбулмасалу мақолро дар нутқ устувор ва хотирмон мегардонанд. А.Н. Афанасьев навишта буд, ки «зарбулмасалҳо аз ҷиҳати шакли худ тахриф намекунанд ва аз ин рӯ, ёдгории ақидаҳои қадим аст. Зарбулмасал сарчашмаи асосии хиради ниёгон, посбони хотира ва воситаи интиқоли таҷрибаи инсонӣ мебошад» [2, c.15]. Ба доираи фолклор мансуб будани зарбулмасал аз хусусияти таҳвили шифоҳии ин воҳидҳо далолат мекунад. Зарбулмасал аллакай дар худи номгӯи худ нишонаи бевоситаи муносибат ба нутқи шифоҳӣ дорад.
Зарбулмасалу мақол, ки бахше аз фарҳанги халқ буда, аз халқ боқӣ мондааст ва хохад монд. Зарбулмасалу мақол дар ҳар давру замон хусусияти хоси ин ё он халқ, объекти таваҷуҳ ва тадқиқот хохад буд. Дар баробари фолклоршиносӣ, адабиёт, забоншиносӣ дар омӯзиши зарбулмасалу мақол дар асри XX илми забоншиносии фарҳангӣ машғул шуд. Зарбулмасалу мақолҳо аз ҷиҳати таҷассум дар фарҳанг ҳамчун ибораҳои устувори психология ва фалсафаи халқӣ, ки замоне В. Гумболдт рухи мардумӣ, шахсияти маънавӣ номида буд, мавриди таваҷҷуҳи муҳаққиқон гардид. «Забоншиносии фарҳангӣ ба омӯзиши вазифаи ҷамъшавандаи (аккумулятивии) забон асос ёфтааст, ки дар он забон ҳамчун анбор ва воситаи интиқоли таҷрибаи дастаҷамъии берунзабонӣ амал мекунад ва онҳо дар зарбулмасалу мақолҳо бештар зоҳир мешаванд» [4, c.108]. Муайян намудани масъалаи омӯзиши зарбулмасалу мақол дар ҷанбаи забоншиносии фарҳангӣ дар робита бо ташаккули назарияи забоншиносӣ ва фарҳангшиносӣ, ворид шудани мафҳуми ҷузъи фарҳангии маъно, ки дар асари илмии Е.М. Верещагин, В.Г. Костомаров оварда шудааст, имконпазир гардид [3, с.25].
Дар асари В.Л. Архангелский зарбулмасалу мақолҳои ҳамчун навъи махсуси аломатҳои забонии дуюмдараҷа ба шумор мераванд, ки ба доираи воҳидҳои фразеологӣ дохил мешаванд [1, c.147]. Яке аз барҷастатарин асарҳои назариявӣ оид ба фарқи байни мафҳумҳои зарбулмасалу мақол таснифоти типологии Г.А. Пермякова маҳсуб меёбад. Дар он омадааст, ки «зарбулмасал ин гуфтаҳои аз ҷиҳати грамматикӣ пурра (дар шакли ҷумла) мебошад, ки бо ангезаи маҷозии маънои умумӣ тафсири васеъро талаб мекунад» [7, c.150]. Чунин таърифҳоро дар луғатҳои тафсирӣ, инчунин дар бисёр мақолаҳо ва тадқиқотҳои махсус дидан мумкин аст.
Дар луғати тафсирии С.И. Ожегов чунин ба зарбулмасал чунин таъриф дода шудааст: «Зарбулмасал мақоли кутоҳи халқӣ бо мазмуни ибратбахш, афоризми халқӣ мебошад» [6, c.568]. Зарбулмасал «ибораи кӯтоҳу устувор, аксаран маҷозӣ мебошад, ки изҳороти комилро ташкил намедиҳад» [6, c.530].
М.А. Мешерякова зарбулмасалро чун «гуфтори кутоҳ, мукаммал, образноку дорои характери умумидошта» маънидод менамояд. Ба ақидаи ӯ он инчунин мушоҳидаи ибратбахши ҳаёт аст, ки ба ҳолатҳои гуногун татбиқ карда мешавад, шакли хурди жанри фолклор маҳсуб меёбад» [5, c.34]. Зарбулмасал як ифодаи образнокест, ки маънои умумиро дар бар намегирад. Ин ифодаи пурра нест, балки танҳо як қисми он аст. Гуфтор метавонад бахше аз зарбулмасал бошад, ифодаи мустақилро ташкил диҳад, ки ба нутқ ифоданокӣ мебахшад ва ё аз асари адабӣ гирифта шудааст» [5, c.35].
Мураттиби луғати машҳури зарбулмасалҳои рус В. Дал ба зарбулмасал чунин таъриф медиҳад: «Зарбулмасал – масали кӯтоҳ аст, сухани урён зарбулмасал нест. Зарбулмасал дарс аст, ки бо забони фаҳмо ифода ёфта, ба муомилот зери муҳри халқ бароварда мешавад. Як гуфтор зарбулмасал нест: мисли ҳар гуна масал, зарбулмасали мукаммал аз ду қисм иборат аст: тасвир, ҳукми умумӣ ва татбиқ, тафсир, таълим. Вале аксар вақт қисми дуюм партофта шуда, ба шунаванда дода мешавад ва баъд зарбулмасал аз мақол кариб фарқ намекунад. Дар луғати энциклопедии лингвистӣ зарбулмасал чунин маънидод шудааст: «Зарбулмасал шакли устувори нутк, чун коида, сухани ба таври ритмикӣ муташаккил буда, хусусияти тарбиякунанда дорад, ки таҷрибаи чандинасраи халқро сабт намуда, ба шакли ҷумлаи мукаммал меояд. дорои маънои аслӣ ва маҷозӣ ва ё танҳо маҷозӣ мебошад» [6, c.253].
Инак, мо таърифҳои гуногуни зарбулмасалу маколҳоро баррасӣ намуда, хосиятҳои онҳоро муқаррар намудем. Дар таҳқиқоти худ мо ба тафсирҳои зерини зарбулмасалу мақолҳо такя мекунем, зеро онҳо дар бораи ин истилоҳот тасаввуроти ниҳоят дақиқ ва равшан медиҳанд: «Зарбулмасал мақоми кӯтоҳ ва аксаран ритмӣ буда, ҷумлаи мукаммал аст, хулосаи муайянро ифода мекунад» [6, c.57]. «Зарбулмасал як ифодаи маҷозии паҳншудаест, ки ҳар як падидаи ҳаётро дуруст муайян мекунад. Бар хилофи зарбулмасалҳо, мақолҳо аз маънои бевоситаи ибратбахш холӣ буда, бо таърифи маҷозӣ, аксаран истиоравии падида маҳдуд мешаванд» [6, с. 57].
Хусусияти асосии зарбулмасал пуррагӣ ва дорои мазмуни дидактикӣ доштани он мебошад. Масал бо нопурра будани хулоса, набудани характери ибратбахш фарқ мекунад. Дар айни замон луғатҳои зиёде мавҷуданд, ки мақсад аз онҳо муайян кардани зарбулмасалу мақолҳои маъмултарини дар забон мавҷудбуда; маънои зарбулмасалу маколҳоеро, ки мазмуни образнок доранд, ошкор намояд; истифодаи онҳоро дар адабиёти бадеӣ нишон диҳанд.
Зарбулмасал як изҳороти худфаҳм аст. Он ҳақиқати мутлақ ва бидуни татбиқ ба вазъияти ҳаётӣ тааллуқ дорад. Вай хусусият нест. Зарбулмасал шахс, амал, ҳолатро муайян намекунад, балки қонуни муайяни ахлоқиро дорад, ки барои ҳар як шахс шарт нест. Амали он на ба ҳодисаи мушаххас, балки ба тамоми давраи мавҷудияти инсон дахл дорад. Ин «амри» маъмул аст, ки тамоми одамон бояд онро риоя кунанд. Масал, баръакс, барои тавсифи вазъият, шахс ё рафтори ӯ ифода шудааст. Он ҳамчун нусхаи муколама қабул карда мешавад ва дорои киноя, ҳатто ҳаҷв мебошад.
Омузиши фолклор барои инкишофи бисьёр илмҳо аҳамияти калон дорад. Забоншиносон, муаррихон, равоншиносон, ҷомеашиносон ба фолклор муроҷиат мекунанд. Тартиб додан, ҷамъ кардани дониш дар ин соҳа барои мустаҳкам намудани илму маданияти миллӣ зарур аст. Зарбулмасалу мақол барои омӯхтани вокеаҳои таърихӣ, этнография, ҳаёт ва ҷаҳонбинии халқ муҳимтарин материал мебошад. Ба арзёбии вақт тоб оварда, онҳо ба таври органикӣ бо нутқ пайваст шуданд; онро ҳамеша бо заковат, қобилияти дуруст ва аниқ тавсиф кардани тамоми зуҳуроти гуногуни ҳаёт оро медиҳад.
Муқоисаи зарбулмасалу мақолҳои халқҳои гуногун нишон медиҳад, ки ин халқҳо то чӣ андоза умумият доранд, ки ин дар навбати худ ба ҳамдигарфаҳмӣ ва ба ҳам наздик шудани онҳо мусоидат мекунад. Дар зарбулмасалу маколхо тачрибаи бои таърихии халқ, фикру мулоҳизаҳои марбут ба меҳнат, маишат ва маданияти одамон инъикос ёфтааст. Дуруст ва бамаврид истифода бурдани зарбулмасалу мақол ба гуфтор асолати хос ва ифодаи махсус мебахшад.
Ҳамин тавр, зарбулмасал мақоли кӯтоҳ буда, ҷумлаи мукаммал аст, хулосаи муайянро ифода мекунад, ифодаи маҷозии васеъ паҳншуда буда, ҳар як ходисаи ҳаётро дуруст муайян мекунад. Ташаккули мафҳумҳо бо шинохти ҷаҳон, ташаккули акидаҳо дар бораи он алоқаманд аст. Мафҳумҳо дар шуури халк, маданияти маънавии он, маданияти ҳаёти маънавии халқ мероси коллективиро ифода мекунанд. Маҳз шуури коллективӣ нигаҳбони доимӣ, яъне мафҳумҳое мебошад, ки доимӣ ё муддати хеле дароз вуҷуд доранд.
.png&w=640&q=75)
