Влияние культуры и мировоззрения на формирование лексических полей

Забон ҳамчун воситаи асосии иртибот ва дарки инсоният нақши марказиро мебозад. Таҳқиқи майдонҳои лексикиву семантикӣ дар манзараи забонии олам на танҳо дарк ва шарҳи сохтор, тамоюл ва муносибатҳои маъновӣ дар системаи забонӣ мебошад, балки таъсири омилҳои фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва технологиро низ пешкаш мекунад. Ин таҳқиқот кӯшиш мекунад, ки равандҳои тағйир ва инноватсияи забонӣ, тавассути баррасии равобити калимаҳо ва истилоҳот, беҳтар фаҳмида шаванд.

Назарияи майдон дар омӯзиши забон яке аз моделҳои имконпазири тасвири забонии ҷаҳонро муайян намуда, фаҳмиши системаи луғавӣ-лексикиро инъикос менамояд, ки дар он нақши асосиро алоқаи забон бо воқеият, таносуби он бо воқеияти экстролингвистӣ ишғол менамояд [1, c.69].

Доир ба омӯзиши майдон ҳамчун воҳиди лeғавӣ-маъноӣ ақидаҳои гуногун мавҷуданд. Ба ақидаи забоншинос В.П. Жуков «майдон як гурӯҳи калимаҳое мебошанд, ки аз лиҳози маъно бо ҳам алоқаманд ва вобаста буда, маънои ҳамдигарро пешакӣ муайян менамоянд» [5, c.57].

Мафҳуми майдони семантикӣ дар нимаи аввали асри XX ҷорӣ карда шудааст. Майдони семантикӣ маҷмуи калимаҳои бо мазмуни умумӣ муттаҳидшударо ташкил медиҳад. Ба ақидаи М.А. Кронгуаз бояд на танҳо маҷмӯи калимаҳо, балки балки тавсифи маъноии онҳо аз рӯйи нақши муайян майдони семанткӣ номида шавад [6, c.131].

Ба ақидаи забоншинос Н.А. Сабуров ва боз чанд муҳаққиқони соҳаи илми забоншиносӣ, «майдони фразеосемантикӣ» маҷмуи воҳидҳои фразеологиеро ташкил медиҳанд, ки бо хусусияти умумии семантикӣ муттаҳид гардидаанд [8, c.85].

Луғатҳо ва маъноҳо на танҳо як системаҳои меъёрии забонӣ мебошанд, балки онҳо инчунин дар аксар ҳолатҳо адабиёт, таърихи халқ ва фарҳангро ифода мекунанд. Таҳқиқи ин соҳаҳо кӯмак мекунад, ки таъсири омилҳои иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ба шакли ва тараққиёти забонро дарк кунем. Дар шароити тағйирёбии ҷомеа ва технологияи муосир, таҳқиқи майдонҳои лексикӣ ва семантикӣ имкон медиҳад, ки ба инноватсияҳо ва тағйироти забонӣ ҷавобгар шавем. Онҳо равшани роҳеро барои таҳлили калимаҳои нав, истилоҳоти муосир ва равзанаи маънӣ пешниҳод мекунанд. Фаҳмиши таркиби забон ва равобити маънавӣ ба пешбурди омӯзиши забонӣ, тарҷума ва омӯзиши забонҳои хориҷӣ кӯмак мерасонад. Ин таҳқиқотҳо асос барои таҳияи методикаҳои муассир дар омӯзиши забон мебошанд.

Майдони лексикӣ маҷмӯи калимаҳо ва ибораҳоест, ки бо як мавзуъ ё соҳаи мушаххас алоқаманданд. Ташаккули ин майдонҳо зери таъсири фарҳанг, ҷаҳонбинӣ, муҳит, таърих ва фаъолияти инсонӣ қарор мегирад. Забон танҳо василаи муошират нест, балки инъикосгари тарзи фикрронӣ ва ҷаҳонбинӣ мебошад.

1. Фарҳанг ҳамчун омиле барои ташаккули майдонҳои лексикӣ

Фарҳанг маҷмӯи урфу одат, суннатҳо, таърих, тарзи зиндагӣ ва арзишҳои ҷомеа мебошад, ки забон ва майдонҳои лексикиро ташаккул медиҳад.

а) Фарҳанги меҳмоннавозӣ ва майдони лексикӣ.

Дар ҷомеаҳое, ки меҳмоннавозӣ муҳим аст (масалан, тоҷикон, арабҳо), луғатномаи онҳо калимаҳои зиёде дорад, ки муносибати махсус ба меҳмонро нишон медиҳанд: "меҳмон", "иззат", "тақдими чой", "нозу неъмат" – дар фарҳанги тоҷикӣ.

Дар муқоиса, дар баъзе забонҳои ғарбӣ анъанаи махсуси меҳмоннавозӣ камтар рушд ёфтааст ва барои ин мафҳум калимаҳои маҳдудтар мавҷуданд.

б) Фарҳанги динӣ ва майдонҳои лексикӣ.

Ҷомеаҳои дорои асоси динии қавӣ луғатҳои зиёде барои ифодаи мафҳумҳои мазҳабӣ доранд.

Дар забони тоҷикӣ: "ибодат", "дуо", "намоз", "тақво", "саҷда", "тазарруъ".

Дар забони англисӣ: "prayer", "worship", "faith", "devotion".

Ҳар як фарҳанг мафҳумҳои хоси худро барои баён кардани арзишҳои динӣ ташаккул медиҳад.

2. Ҷаҳонбинӣ ва таъсири он ба майдонҳои лексикӣ. Ҷаҳонбинӣ тарзи дарк ва фаҳмиши дунёро дарбар мегирад. Он ба он таъсир мерасонад, ки одамон чӣ гуна категорияҳои маъноиро дар забон рушд медиҳанд.

а) Муҳити зист ва таъсири он ба майдонҳои лексикӣ.

Ҷаҳонбинии мардум аз муҳити онҳо вобаста аст. Масалан.

Дар забони эскимосҳо садҳо калима барои намудҳои гуногуни барф ва ях вуҷуд доранд.

Дар забони тоҷикӣ калимаҳои зиёде барои об мавҷуданд: "чашма", "рӯд", "дарё", "обшорон", "борон", "намӣ".

Дар минтақаҳое, ки биёбон ҳукмфармост, майдони лексикии рег ва гармӣ инкишоф ёфтааст (масалан, "регзор", "биёбон", "чағрак", "шағал" дар забони тоҷикӣ).

б) Таъсири зиндагии муосир ба майдонҳои лексикӣ.

Бо рушди технология, фарҳанг ва ҷаҳонбинӣ тағйир меёбанд ва калимаҳои нав пайдо мешаванд: "смартфон", "интернет", "чати онлайн", "барнома" – дар забонҳои муосир.

Истилоҳоти нав дар соҳаҳои илмӣ ва техникии ҷаҳони муосир.

Тамоюли ҷаҳонишавӣ майдонҳои лексикиро тағйир дода, калимаҳои навро ворид мекунад.

Муқоисаи таъсири фарҳанг ба майдонҳои лексикӣ дар забонҳои тоҷикӣ ва англисӣ

Ҳар ду майдон якҷоя дар таҳқиқи забонӣ нақши калидӣ доранд: майдони лексикӣ асоси ин воҳидҳои луғавиро ташкил медиҳад, дар ҳоле ки майдони семантикӣ равобит ва таркиби маъновиро таҳлил мекунад. Таҳқиқи ду майдон ба шарҳи сабки сохтории забон ва интиқоли маъноҳо дар ҷомеа ва фарҳанг кӯмак мерасонад.

Майдони лексикӣ бештар ба таркиби калимаҳо ва робитаи онҳо бо мавзӯъ тамаркуз мекунад, дар ҳоле ки майдони семантикӣ равобити маънавии ин калимаҳоро таҳлил мекунад. Ҳарду майдон барои омӯзиши забон ва сохтори маънавии он нақши муҳим мебозанд.

Манзараи забонии олам як шакли инъикоси ҷаҳон тавассути забон мебошад. Он фарҳанг, муҳит ва тафаккури як ҷомеаро дар худ инъикос мекунад ва дар баробари рушди ҷомеа тағйир меёбад. Таҳқиқи манзараи забонӣ ба фаҳмиши беҳтари робитаи забон ва тафаккур кӯмак мекунад.

Фарҳанг ва ҷаҳонбинӣ таъсири амиқ ба ташаккули майдонҳои лексикӣ доранд. Дар ҷомеаҳои гуногун вобаста ба муҳити зист, таърих, дин ва тарзи зиндагӣ калимаҳо ва ибораҳо ташаккул меёбанд, ки ҷаҳонбинии мардумро инъикос мекунанд.